Gözde Emik Aksoy'un Yüksek Lisans Tez çalışmasıdır.

1.1. TEMEL BİLİŞSEL İŞLEVLER

1.1.1. Bellek

Psikoloji bilimindeki bilişsel devrimin başlangıcında bellek araştırmaları yer almaktadır. Bellek süreçleri ilk olarak, Amerika’da William James ve Almanya’da Hermann Ebbinghaus gibi araştırmacıların yazılarında ele alınmıştır. 20. yy.’ın ilk yarısında ise, öğrenilen bilgilerin nasıl depolandığı ve işlendiği konusuna ilgi duyulmuştur. Bu bağlamda, bilginin nasıl depolandığı ile ilgili olarak bilişsel temsil kuramları geliştirilmiştir. Bellek konusunda ayakta kalabilmiş ilk ve en iyi model zaman içinde değişime uğramış olmakla birlikte William James’e aittir. Bu model belleğin doğasında varolan ikiliğe dikkat çeker. Buna göre, bazı bilgiler algılanır, belleğe kaydedilir ve daha sonra kaybolurken; bazıları ise uzun süreli olarak bellekte kalır (Solso, 2007). Böylece, Atkinson ve Shiffrin’in (1968) bilgi işleme modelinin temel bileşenleri olan, kısa süreli bellek (KSB) ve uzun süreli bellek (USB) kavramları doğmuştur.

Bilişsel psikolojinin ana araştırma konularından biri olan bellek, ilk kez H. Ebbinghaus tarafından kontrollü laboratuar koşulları altında, deneysel olarak incelenmiştir. Bu çalışmalarda niceliksel bellek ölçümleri (hatırlanan madde miktarı gibi) esas alınmıştır. Ardından I. Dünya Savaşı yıllarında, Sir F. Bartlett’in belleğin niteliksel boyutuna dikkat çeken çalışmalarıyla konu yeni bir ivme kazanmıştır. Bartlett’in deneyleri, zihnin sunulan malzemeyi işlemden geçirerek kendi gereksinim, duygu, beklenti ve tutumlarına uygun bir şekle dönüştürdükten sonra depoladığını göstermiştir (Cangöz, 2005).

Bellek, öğrenmeyi, bilinci ve dolayısıyla bireyin bütünlüğünü sağlayan temel bir beyin işlevidir. İnsan bilişinin, karmaşık ve çok yönlü bir kısmıdır. Düşüncelerimizi, algılarımızı ve deneyimlerimizi bir arada tutan yapıştırıcıdır. Bilgiler gelecekte geri çağrılmak ve çevreye uyum sağlayıcı davranışlar için kullanılmak amacıyla nöronal yapılarda depolanmaktadır. Bellek olmasa, geçmiş ve gelecek anlamını kaybeder ve bireyin kendi farkındalığı da yok olur. Belleğin benzersiz bir özelliği de onun zamansal süreklilik boyutudur. Bu durum belleği “şimdi” ve “burada” ile ilgili duygu ve düşüncelerden bağımsız kılmaktadır. Farklı bir anlatımla, bellek zaman içinde yolculuk yapmak için kullanılabilmektedir. Bilginin önce farkına varılır (duyu organları aracılığıyla), ardından kaydedilir (tanımlanması için daha ileri bir işlem görür) ve sonunda depolanır (Mesulam, 2004).

Bilgiyi kayıt etme ve depolamadan sorumlu işlev olarak tanımlanan belleğin, ne tür bilgiyi, ne sürede kayıt ettiği ve depoladığı ile ne şekilde geri getirdiğine ilişkin farklı işlevlerini ifade etmek üzere değişik kavramsal tanımları (episodik, semantik, işlemsel, kısa ve uzun süreli bellek, çalışma belleği, otobiyografik bellek, örtük bellek gibi) yapılmıştır (Atkinson ve Shiffrin, 1968; Baddeley, 1986; Light, 1991; Schacter, 1992; Tulving, 1985).

1.1.1.1. Farklı Bellek İşlevleri

Bellek yukarıda aktarıldığı gibi pek çok farklı işleve sahip olup, bu işlevlere karşılık gelen farklı kavramsal tanımları bulunmaktadır. Bu bölümde en sık kullanılan bellek işlevleri hakkında kısa bilgi verilecektir.

Çalışma belleği (working memory), sınırlı bir kapasiteye sahiptir, bilginin bilinçli ve aktif olarak işlenmesi ile birden fazla görevin bir arada yapılması için gerekli depolama ve “çevrim içi” (on-line) bilgi işleme faaliyetlerinden sorumludur. Planlama, organizasyon, problem çözme, soyutlama gibi uyum sağlamaya yönelik faaliyetlerin kaynağı ve koordinasyon merkezidir (Baddely, 1986). USB’in kuramsal olarak sınırsız depolama kapasitesi vardır ve bilgiler bu depoda saatler, günler, aylar, yıllar gibi uzun süreler boyunca muhafaza edilebilmektedir. USB, yeterince tekrarlanmış, özümsenerek kodlanmış yani öğrenilmiş hatıraların deposudur (Ellis ve Hunt, 1993).

USB ile ilişkili olarak ortaya atılan ilk ve en kapsamlı modelde, söz konusu bellek türü semantik, episodik ve işlemsel (procedural) olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Semantik bellek dünya hakkındaki genel bilgi ve kavramlara ilişkin kural ve bilgileri içerirken, episodik bellek yeri ve zamanı belli olan olaylara ilişkin otobiyografik nitelikteki bilgleri içermektedir. İşlemsel bellek ise algısal ve motor becerilere ilişkin bilgilerin depolanmasından sorumlu sistem olarak tanımlanmıştır (Sternberg, 1996;Tulving, 1985).

Örtük (implicit) ve açık (explicit) bellek türleri, hatırlanacak bilginin farkında olarak veya olmadan geri getirilmesi açısından farklılaşmaktadır. Önceden edinilen bilginin farkında olmaksızın yani otomatik şekilde geri getirilmesi durumunda örtük bellek; bilginin farkında olarak yani bilinçli çaba harcayarak geri getirilmesi durumunda ise açık bellek faaliyet göstermektedir (Schacter, 1992).

1.1.1.2. Bellek Süreçleri ile İlişkili Beyin Yapıları

Bellek, her biri kendi anatomik alt yapısına sahip olan çok sayıda duyusal, algısal, duygusal ve motivasyonel süreçlere bağlıdır. Bilgi, duyu organları aracılığı ile merkezi sinir sistemine ulaşmakta veya içsel olarak üretilmektedir. Bu anlamda, bilginin farkına varılmasından duyu organları, birincil korteks ve çağrışım korteksi sorumludur. 7 2 birimlik bilginin çevirim içi tutulması genellikle saniyeler ile en fazla dakikalar arasında bir zaman dilimiyle sınırlıdır (Miller, 1956). Bilgi, birçok kortikal alana dağılmıştır, ancak bilgiyi güncel tutan yapıların daha çok parietal ve dorsolateral prefrontal kortekste yer aldığı düşünülmektedir. Kısa süre önce edinilmiş bilgi, çağrışım yoluyla daha önce oluşmuş bilgi ile birleşmekte ve pekiştirilmesine yol açacak işlemlerle sağlamlaştırılarak limbik sisteme aktarılmaktadır. Limbik sistemin bileşenleri (hipokampus ve entorhinal korteks gibi) birleştirme ve sağlamlaştırma işlemi için gereklidir. Sol hemisferin temel olarak sözel veya genel bilgiyi (semantik bilgi), sağ hemisferin ise temel olarak sözel olmayan veya otobiyografik bilgiyi (episodik bilgi) depoladığı şeklinde bir hemisferik asimetri bulunmaktadır. Bilginin geri çağrılması ise, prefrontal ve anterior temporal korteks bölümlerinden kaynaklanan bazı tetikleyici mekanizmalara bağlı gibi görünmekle birlikte, bazı araştırmacılar limbik sistemin kritik rolünün bilginin geri çağrılmasına dek uzandığını öne sürmektedir (Mesulam, 2004).

İşlemsel bellek, limbik sistem yapılarından bağımsız olan serebellum ve bazal ganglia ile ilişkilendirilmektedir. Yasuno ve arkadaşları (2000) sağlıklı bireylerde, beyin görüntüleme teknikleri kullanarak yürüttükleri bir araştırmada, oksipital lobun ekstra striat bölgelerinin algısal örtük bellek işlevlerinden; temporal parietal lobun anterior bölgelerinin ise kavramsal örtük bellek işlevlerinden sorumlu olduğuna işaret etmektedir.


Bilginin bellekte yer alması; bilginin kodlanmasını (encode), depolanmasını (storage) ve geri-çağrılmasını (retrieval) içermekte ve bütün bunların söz konusu olduğu durumda, öğrenme meydana gelmektedir. Bu anlamda belleğin değerlendirilmesi yani muayenesi; kodlama, öğrenme, depolama ve geri-çağırma süreçlerinin ayrı ayrı ele alınmasını, yani farklı bellek işlevlerinin değerlendirilmesini gerektirmektedir (Karakaş, 2000; La Rue, Yang ve Osato, 1992; Öktem, 1994; Spreen ve Strauss, 1991; Weintraub, 2000).
Tüm bu bilgilerden hareketle bellek sorunu farklı nedenlerden ve farklı beyin bölgelerinin hasarından kaynaklanabilmektedir. Sorun bilginin kayıt edilmesi veya depolanmasından kaynaklanacağı gibi, depolanmış bilginin gerektiğinde geri getirilememesinden de kaynaklanabilmektedir. Depolama ve geri getirme süreçlerini ayırt edebilmek için bazı pratik yollar önerilmektedir. Buna göre, eğer birey hatırlayamadığı materyali ipuçları yardımıyla veya mevcut seçenekler arasından seçerek tanıyorsa kayıt-depolama yaptığı ancak geri getirmede sorun olduğu anlaşılmaktadır. Birey materyali kolaylaştırıcı ipuçları ve mevcut seçenekler sunulduğu halde hala hatırlayamıyorsa, kayıt-depolama sorunu olduğuna karar verilmektedir. Bellek bozuklukları bağlamında, sorun geri getirme süreci ile ilgiliyse Alzheimer Tipi Demans’dan (ATD); aksi halde frontal bölge merkezli diğer demans türlerinden şüphe edilebilmektedir (Mesulam, 2004). Bu anlamda bellek işlevlerinin değerlendirilmesi, bellek bozukluğunun belirleyici olduğu ATD gibi nörolojik hastalıkların klinik tanısı açısından büyük önem taşımaktadır.

1.1.2. Dikkat

Dikkat, bilincin tam olarak açık olduğu bir durumda yönelimin belli bir veya birkaç hedefe doğrultulması ve orada belli bir süre yoğunlaşabilmesidir (Tanrıdağ, 1994). Dikkat ve uyanıklık, içerden ve dışardan gelen uyarıcıların korteksi bombardımana tutması ile sağlanmaktadır. Dikkat kavramına ilişkin nörolojik modellerin (Posner ve Peterson, 1990) getirdiği yaklaşımlar doğrultusunda dikkati seçici dikkat, sürekli dikkat ve bölünmüş dikkat olmak üzere ele almak mümkündür. Buna göre, seçici dikkat diğer uyarıcıların ihmal edilip dikkatin belli uyarıcıya yönelmesi durumudur (Sternberg, 1996). Sürekli dikkat, uyarılmışlık ya da vijilans durumunun sürdürülmesidir. Sürekli dikkat, dikkati belli bir görev üstünde ara vermeksizin odaklayabilme yeteneği olarak da tanımlanabilir (Allport, 1989). Bölünmüş dikkat ise bir uyarıcının birden fazla özelliğine ya da iki veya daha fazla sayıda uyarıcıya aynı anda dikkat edilmesi durumu olarak tanımlanmaktadır (Perry ve Hodges, 1999).

Dikkat bazı çalışmalarda basit ve karmaşık dikkat olarak da ele alınmaktadır. Basit dikkat kişinin sayı uzamını (digit span) ölçen testler kullanılarak değerlendirilirken, anlık bellek (immediate memory) veya çok kısa süreli bellek (very short-term memory) olarak düşünülebilmektedir. Karmaşık dikkat ise zihinsel iz sürme, dikkatin sürdürülmesi, gerektiğinde değiştirilmesi ve sebatlık boyutlarını değerlendiren testlerle ölçülmektedir. (Öktem, 2003; Perry ve Hodges, 1999; Posner ve Petersen, 1990; Sergeant, 1996).
1.1.2.1. Dikkat Süreçleriyle İlişkili Beyin Yapıları

Mesulam (1990), dikkati üç kortikal odağı içeren geniş bir ağ (network) ile açıklamaktadır. Bunlar frontal göz alanları (frontal eye fields), posterior parietal korteks ve singulat kortekstir. Bu ağın frontal bileşeni dikkatin odaklanması, posterior parietal bileşeni dikkatin duyusal yönü, singulat bileşeni ise dikkatin motivasyonel yönü ile ilişkili bulunmuştur.

Posner ve Petersen (1990) de, dikkatin üç farklı işlevi üzerinde durmaktadır. Bu araştırmacılara göre, farklı dikkat işlevleri tek bir beyin bölgesinde lokalize olmayıp, birbirleriyle bağlantılı beyin bölgelerinin oluşturduğu ağların ürünüdür. Bunlar: (1) Duyusal olaylara yönelim, (2) Bilinçli işlemleme için uyaranların saptanması ve (3) Uyanıklık durumunun sürdürülmesi olarak ifade edilmektedir. Bu kuramcılar insan beyninde dikkate ilişkin yapıları anterior ve posterior dikkat sistemleri olmak üzere iki alt sisteme ayırmaktadır. Posterior dikkat sistemi yönelim sürecinden (attentional orienting) sorumludur. Anterior dikkat sistemi ise uyaranın saptanmasından (target detection) sorumludur.

Gerek Mesulam (1990) ve gerekse Posner ve Petersen (1990) kuramsal dikkat modellerinde, sağ parietal ve singulat beyin bölgelerinin mekansal (spatial) dikkat süreçlerindeki önemini vurgulamaktadır (Kılıç, 2002).

1.1.3. Yönetici İşlevler

Günlük faaliyetlerimiz, plan yapma, fikir yürütme ve amaca yönelik olarak harekete geçme gibi becerilerimiz yönetici işlevler (executive functions) tarafından yönlendirilmektedir. Sıradan ve alışılmış (otomatikleşmiş) bir günlük hayat faaliyetini gerçekleştirmek basit bilişsel işlevleri gerektirirken; daha karmaşık bazı faaliyetleri yapmak için, nelere ihtiyaç olduğunu belirlemek, gerekli olanları hazırlamak, gerekirse fiziksel çaba harcamak, zamanı uygun olarak kullanmak ve o iş için maliyet hesabı yapmak gibi karmaşık bilişsel ve davranışsal becerilere de ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle karmaşık bilişsel ve davranışsal faaliyetlerde, çoklu bilişsel işlevlerimizin koordine olması ve istenen hedefe ulaşmamızı yönetici işlevler sağlamaktadır (Stuss ve Alexander, 2000).

Günlük faaliyetler yürütülürken pek çok tepkimiz otomatik olarak meydana gelmektedir. Örneğin, araba kullanırken, aklımızdan çok çeşitli düşünceler geçebilir ancak biz dikkatimizi araba kullanmaya odaklamadan, bir yerden bir yere gidebiliriz. Buna karşın, yeni bir durum karşısında, formüle edilecek bir plana ihtiyaç duyulduğunda ya da farklı iki koşul arasında karar verilmesi gerektiğinde, zihinsel süreçler açısından yapılan rutin organizasyonlar yetersiz kalır ve kontrolün daha üst düzeydeki bir mekanizmaya geçmesi gerekmektedir (Beyazkürk, 2003; Duke ve Kasznika, 2000; Lezak, 1995).

Son yıllarda, popüler bir inceleme konusu haline gelen yönetici işlevler, davranışın daha karmaşık, üzerinde düşünmeyi ve bilişsel çaba sarfetmeyi gerektiren yönlerini kapsamaktadır. Yönetici işlevler, bir amaca ulaşabilmek için uygun problem çözme kurulumunun oluşturulması olarak da tanımlanabilmektedir. Daha ayrıntılı olarak yönetici işlevler karmaşık arama stratejileri başlatma, stratejileri uygulamaya koyma, gerektiğinde mevcut stratejiyi değiştirme, koordine etme, yorumlama, geliştirme, zamanda ve mekanda düzenleme, zamansal tahminler yapma ve koşula (bağlama) bağımlı düşünmeyi içerir. Özetle yönetici işlevler, bilişsel faaliyeti başlatır, yönlendirir ve sürdürür (Shallice, 1988).

[FONT="]Nöropsikoloji bağlamında ele alınan haliyle, yönetici işlevler, kavramsallaştırma, perseverasyon, kurulumu sürdürme, gerektiğinde değiştirebilme, soyutlama gibi yetenek alanları (Heaton, 1981; Karakaş, 2000; Lezak, 1995; Spreen ve Strauss, 1991); ayrıca akıl yürütme, problem çözme, zihinsel esneklik, yaratıcılık, karar verme, planlama, bozucu etkiye karşı koyabilme ve tepki ketlemesi (response inhibition) yapabilme gibi işlevler karşılığı kullanılmaktadır (Solso, 1995). [/font]

[FONT="]Pennington ve Ozonoff (1996), yönetici işlevlere ilişkin olarak altı farklı ölçüm alanı tanımlamıştır. Bunlar; kurulumu koruma ve değiştirebilme, planlama, bağlamsal bellek (contextual memory), ketleme (inhibition) yani bozucu etkiye (interference) karşı koyabilme, zaman ve mekanda olayları bütünleştirebilme, akıcılık ve çalışma belleğidir.[/font]

[FONT="]Bazı araştırmacılara göre, yönetici işlevler dikkat etmenin özgül bir şeklidir. Bireyin yaşamında bir sonraki olayı değiştirmesi (uyarıcı/neden- tepki/sonuç arasında) esnasında devreye giren yönetici işlevlerle sağlanmaktadır. Yönetici işlevin başlaması olası diğer yanıtların ketlenmesi ve geciktirilmesine bağlıdır (Barkley, 1996). Barkley’in (1996) yönetici işlevler tanımlaması, çalışma belleğinin yanında güdü, duygulanım ve genel uyarılmışlık düzeyinin düzenlenmesi; lisanın içselleştirilmesi; davranışın analiz ve sentezini içermektedir. [/font]
[FONT="]İlgili literatür incelendiğinde, yönetici işlevlerin temelinde ketleme ve çalışma belleği olmak üzere iki önemli unsurun bulunduğu görülmektedir. [/font]

Baddeley’in (1990) çalışma belleği modelinde bir merkezi yönetici (central executive) ve onun denetimi altında çalışan iki alt sistem (fonolojik döngü ve görsel-mekansal kopyalama) bulunmaktadır. Merkezi yönetici, bu iki sistemden fonolojik döngü yoluyla sözel malzemenin, görsel-mekansal kopyalama yoluyla da görsel ve mekansal malzemenin bellekte tutulmasına, işlenmesine ve değiştirilmesine ilişkin süreçleri denetlemektedir. Farklı bir ifadeyle, merkezi yönetici, bilgi işlemeyi denetleyen “denetleyici dikkat sistemi” (supervisory attentional system) ile yakından ilişkilidir (Shallice, 1988). Bu yönüyle, yönetici işlevler çalışma belleği modelindeki merkezi yönetici ile ilişkilendirilmektedir. Yönetici işlevler, dikkatin kontrolü altındaki karmaşık düşünce kapasitemizi belirler (Baddeley, 2007). Dikkat ve yönetici işlevler arasındaki anılan binişme ve/veya geçişlik hali bu iki sürecin ayrıştırılamamasına neden olmaktadır.

1.1.3.1. Yönetici İşlevlerle İlişkili Beyin Yapıları

[FONT="]Yönetici işlevlerin nöroanatomik olarak, frontal loblarla bağlantılı olduğu konusunda genel bir uzlaşma olduğu görülmektedir (Fuster, 1989; Goldman-Rakic, 1987; Voss ve Bullock, 2004; Demakis, 2004; Zhang ve ark., 2007). Buna karşın, son yıllarda öne sürülen “Dağınık Serebral Şebekeler Yaklaşımı” gibi kuramsal yaklaşımlar, yönetici işlevlerin beynin paralel ve bütünleşik (integrative) bir şekilde çalışan yapılarının ürünü olduğunu ortaya koymaktadır (Mesulam, 2004). [/font]
Yönetici işlevler ana başlığı altında basit dikkat, karmaşık dikkat, uygun olmayan cevap eğilimini ketleme, bozucu etkilere direnç gösterme, planlama, soyutlama, akıl yürütme, strateji kullanma işlevleri değerlendirilmektedir (Lezak, 1995; Pennington ve Ozonoff 1996; Spreen ve Strauss, 1991). Yukarıda sıralanan yönetici işlevlerin değerlendirilmesi esnasında, frontal ve prefrontal loblar ile subkortikal sistemlerin aktive olduğu bilinmektedir (Badelley, 2007; Voss ve Bullock, 2004).


1.2. YAŞLILIK DÖNEMİNDE BİLİŞSEL SÜREÇLERDE MEYDANA GELEN DEĞİŞİM
Bireysel farklılıklar göstermekle birlikte, 65 yaş 1982 yılında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yaşlılığın başlangıç yaşı olarak belirlenmiştir (Tatar, 2002). Yaşlanmaya bağlı olarak bilişsel süreçlerde değişikliklerin meydana geldiği bilinmektedir. Bilişsel yaşlanma olgusu kazançlar, kayıplar ve korunan işlevlerin tanımlanmasını gerektirir. Baltes’e (1987) göre, kazançların kayıplara oranı genç yaşlarda daha fazla iken ilerleyen yaşlarda bu oranın azaldığı görülmektedir. Yaşlılıkta meydana gelen kazançları ve kayıpları ayırt ederken akıcı zeka (fluid intelligence) ve kristalize zeka sınıflaması sıklıkla kullanılmaktadır. Bu sınıflama kapsamında, yaşlanmaya bağlı bilişsel değişim akıcı zekada gerileme, buna karşın kristalize zekada göreceli olarak korunma şeklinde bir örüntü göstermektedir. Dikkatin sürdürülmesi, temel bellek işlevleri, tepkilerin hızı ve doğruluğu gibi işlevlerle tanımlanan akıcı zekadaki yaşa bağlı gerileme, hem standart psikometrik testler (iç geçerliği yüksek) hem de gerçek hayat problemlerini içeren ölçek ve anketler (dış geçerliği yüksek) kullanıldığında gözlenmekte ve biyolojik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Buna karşın yıllar boyunca biriken deneyim ve bilgi birikiminin yansıması olan sözel beceriler, profesyonel yetenekler gibi işlevlerle tanımlanan kristalize zeka, yaşlanmaya karşı dirençlidir ve sosyo-kültürel faktörlerden etkilenmektedir (Cangöz ve Uluç, 2007; Matarazzo, 1972; Storandt, 1977).

Yaşlılıkta nöropsikolojik tablonun belirlenebilmesi için yaşları 30 ile 85 arasında değişen katılımcılar ile yürütülen bir çalışmada dil, konuşma akıcılığı, okuma, anlama, tekrarlama ve adlandırma yeteneklerini değerlendirmek üzere Boston Adlandırma Testi; istenen hareketlerin yapılması, şekil, resim çizme, tamamlama ve blok yerleştirme yeteneklerini değerlendirmek üzere motor işlev ve praksi testleri; benzerlikleri bulma ve karşılaştırma becerilerini değerlendirmek üzere dikkat testleri kullanılmıştır. Yönelim (oryantasyon), KSB ve USB, tanıma, değerlendirme, öğrenme, yazma ve hesaplama işlevleri ise Mini Mental Test ile ölçülmüştür. Araştırma sonuçları yaşın ilerlemesi ile birlikte, incelenen bütün bilişsel işlevlerde azalma olduğunu göstermiştir. Şekil-kelime hatırlama, KSB, USB, hesaplama, öğrenme, yazma ve okuma yaşın ilerlemesinden en fazla etkilenen işlevler olarak tespit edilmiştir. Adlandırma, uzamsal dikkat, tanıma, renk değerlendirme ve ayırma, motor akıcılık bütün yaş gruplarında değişmeyen işlevler olarak tespit edilmiştir. Yaşla azalan işlevlerin aynı zamanda eğitim durumuyla da ilişkili olması dikkat çekicidir. Eğitim süresi anılan testlerdeki performansı olumlu yönde etkilemektedir. Özetle, bu çalışmada, okuma, yazma, hesaplama, öğrenme şekil ve kelime hatırlama, karşılaştırma, ilişkileri değerlendirme gibi bilginin sentezi ve becerili kullanımı gerektiren işlevlerin yaşla beraber azaldığı; adlandırma, motor akıcılık, konuşma akıcılığı, uzamsal dikkat, praksi gibi otomatik ve motor beceri gerektiren işlevlerin ise yaştan çok az etkilendiği görülmüştür (Karaman, Aksu, Çatakoğlu, Ersoy ve Arman, 1997).

[FONT="]Sağlıklı yaşlıları boylamsal inceleyen çalışmalarda yaş ilerledikçe, psikomotor yavaşlamanın ortaya çıktığı, tepki zamanının uzadığı; görsel belleğin sözel belleğe kıyasla daha fazla bozulduğu; bellekteki sorunun ipuçlu hatırlama ya da tanımada (recognition) değil kendiliğinden hatırlamada (recall) ortaya çıktığı; görsel-mekansal işlevlerin hafif derecede olmakla beraber yaş ilerledikçe giderek gerilediği; zihinsel esneklik, akıl yürütme ve problem çözme becerilerinin, bildik, tanıdık konularda korunduğu halde, tanıdık olmayan yeni ve karmaşık konularda giderek bozulduğu belirtilmektedir (Light, 1991; Lindeboom ve Weinstein, 2004; Small, 2001).[/font]

[FONT="] Fakat normal yaşlanmaya ilişkin bu çalışmaların ana mesajı, bilişsel değişikliklerin kişinin günlük hayatını bağımsız bir şekilde sürdürmesini engellemeyecek kadar “hafif“ olduğudur. Gerçekten de demansın tanımında bilişsel bozulmanın kişinin “toplumsal ve mesleki işlevselliğini etkileyecek düzeyde“ olması gerektiği vurgulanmaktadır. Bu durumda normal yaşlanmaya bağlı bilişssel kayıpları demans sürecinin başlangıcından ayırmak için eldeki kriter, kişinin bu hafif kayıplara rağmen günlük toplumsal ve mesleki yaşamını bağımsız bir şekilde sürdürüp sürdüremediğidir; bilişsel kayıplar bağımsız yaşamayı tehdit eder hale geldiği zaman demans başlangıcından kuşkulanmak gerekmektedir (Buckner, 2004; Öktem, 2003; Small, 2001).[/font]

Demansa dönüşümde hangi nöropsikolojik belirteçlerin önemli olduğunu araştıran bir çalışmada, bellek yakınması dışında herhangi bir yakınması olmayan yaşlı katılımcılar iki yıl süre ile izlenmiştir. İki yılın sonunda bellek yakınması olan katılımcıların bir kısmı klinik ve nöropsikolojik değerlendirme sonucu olası ATD tanı kriterlerini karşılarken, bir kısmında herhangi bir demans bulgusu gözlenmemiştir. Söz konusu araştırmada katılımcıların, zamansal yönelim, anlık ve gecikmeli sözel ve görsel bellek, çağrışımsal öğrenme becerileri Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) ile dikkat ve konsantrasyonu Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği (WAIS) Sayı Uzamı alt testi ile mantıksal nedensellik, sözel, kavramsal, algısal nedensellik becerileri WAIS Kelime Dağarcığı, Benzerlikler, Blok Desenler alt testleri ile ve yönetici işlevler ise WAIS sayı-sembol (yargılama) alt testi ve İz Sürme Testi A Formu ile değerlendirilmiştir. Bellek yakınması olan katılımcılar, yönelim, anlık ve gecikmeli görsel-sözel bellek, çağrışımsal öğrenme ve sayı-sembol (yargılama) testlerinde, bellek yakınması olmayan yaşlı bireylere göre daha zayıf performans göstermişlerdir. Araştırma sonuçları olası ATD’da bellek dışında diğer bilişsel alanlarda da bozulma olduğuna işaret etmiştir (Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004).

Beyin hasarlı hastalar dışta tutulursa, yaşlı bireylerin bilişsel performanslarının genç bireylere göre daha düşük olduğu görülmektedir. Bu durumu etkileyen koşullar incelendiğinde, yaşlı bireylerin testlerde “akıcılık, sürat” becerisi açısından da dezavantajlı oldukları ortaya çıkmaktadır. Episodik bellek, uzamsal beceriler ve yönetici işlevler gibi alanlardaki değişimler düşük kapasiteden ziyade bilgi işleme süreçlerindeki yavaşlamadan kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, yaşlı bireylerin bilişsel kapasite dışında işitme, görme yetisi kaybı, yorgunluk ve rekabet etme istekleri açısından gençlere kıyasla daha dezavantajlı oldukları göz ardı edilmemelidir (Lindeboom ve Weinstein, 2004).

1.2.1. Yaşlılıkta Bellek

Yaşlı nüfus üzerinde deneysel olarak en çok çalışılmış bilişsel süreç bellektir. Bellek yakınmaları yaşlılıkta sıklıkla karşılaşılan sorunlardandır. Farklı bellek işlevleri incelendiğinde, duyusal kayıt belleğinin yaşlanmadan hiç etkilenmediği ya da çok az etkilendiği bilinmektedir. Duyusal kayıt belleği duyu organlarından gelen bilginin doğruluğuna duyarlı olup, yaşlanmayla birlikte, görme ve işitme organlarında meydana gelen kayıplar duyusal kayıt belleğine ait süreçlerde de bozulmaya neden olabilmektedir. KSB’de tutulan bilgi miktarı göreli olarak korunmakta buna karşın, KSB’deki bilginin kayıt edilmesi sürecinde yaşa bağlı bozukluklar gözlenmektedir. Çalışma belleği yaşlanmadan en fazla etkilenen bellek sürecidir. Yaşlı yetişkinler gençlere göre daha az bilişsel enerjiye ve kaynağa sahip olduklarından, daha etkin kodlama stratejilerine sahip olsalar bile, bilgiyi organize etme ve değerlendirme konusunda başarısızlık gösterirler. Yaşlanmaya bağlı olarak çalışma belleğinin işlevlerindeki bozulmaya, işlevlerde yavaşlama da eşlik etmektedir. Görev zorlaştıkça, bilişsel kaynaklardaki azalmayla bağlantılı olarak, tepki zamanı da uzamaktadır. Sağlıklı yaşlanmada, uzun süreli bellekte depolanan bilgilerden, yeri ve zamanı belli olan kişisel bilgiler (episodik hatıralar); yeri ve zamanı belli olmayan, dış dünya hakkındaki genel bilgilere (semantik hatıralar) göre yaşlanmada daha fazla etkilenmektedir. Episodik bellekteki yaşa bağlı kayıp, hatırlamada, tanımadan daha fazladır. Genel olarak, semantik bellek ve işlemsel belleğin yaştan fazla etkilenmediği, episodik belleğin ise yaştan etkilendiği bilinmektedir (Light, 1991).

Yaşlanmayla beraber kelime bulma, isim bulma ve resim adlandırma alanlarındaki yakınmalara rağmen, semantik belleğin özellikle sözcük dağarcığı ve çağrışımsal hatırlama boyutları açısından korunduğu bilinmektedir. Yaşlılar bellek işlevlerini gerektiren görevlerde bağlamsal ipuçlarını kullanmak konusunda gençlerden daha başarısızdır. Bağlamsal ipuçlarının varlığı, yaşlı bireyi dikkatini farklı kaynaklara yöneltmeye, karıştırıcı bilgileri elimine etmeye ve tüm bu işlevleri eş zamanlı olarak yapmaya yöneltmektedir. Bu ise, yaşlı bireyin sınırlı bilişsel kaynaklarının yetersiz kalmasına neden olmaktadır (Cangöz ve Uluç, 2006; Light, 1991).

Yaşa bağlı bellek bozuklukları incelenirken, genellikle, bilgilerin bilinçli ve kasıtlı olarak geri getirilmesini gerektiren açık bellek testleri kullanılmaktadır. Açık bellek testleri olarak sınıflandırılan serbest hatırlama (anlık, kısa süre sonra, uzun süre sonra), ipucuyla hatırlama (fiziksel ipucuyla hatırlama, anlamsal ipucuyla hatırlama), tanıma (çoktan seçmeli) testleri sayesinde, belleğin farklı işlevleri (anlık bellek, KSB, USB, çalışma belleği, öğrenme) objektif olarak ölçülebilmektedir. Söz edilen bellek testleri ya da bataryaları ile yapılan araştırmalar bellek performansının genel olarak 50’li yaşlarda bozulmaya başladığını, 80’li yaşlarda ise bu bozulmanın belirginleştiğini göstermektedir (Cangöz, 2002; Light, 1991).

1.2.2. Yaşlılıkta Dikkat

Yaşlı bireylerde, dikkatteki bozulma öncelikle yaşanan yeni olayları veya tanışılan yeni kişilerin isimlerini hatırlamada zorluk çekmek gibi birtakım belirtilerle kendini göstermektedir (Hoyer ve Roodin, 2003; İrkeç, 2000; Levy, 1994). Yaşa bağlı olarak bölünmüş dikkat ve seçici dikkatte bir gerileme olduğu pek çok deneysel çalışmayla gösterilmiştir (Ponds, Brouwer ve Van Wolffelaar, 1988; Sarter ve Turchi, 2002). Seçici dikkatteki bozulmanın, bellek süreçlerindeki (çalışma belleği gibi) bozuklukların açıklanmasında önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir (Blanchard-Fields ve Hess, 1996). Yaş, bireyin bilgiyi kısa süre bellekte tutmasını ve aynı anda o bilgi ile zihinsel bir görev yapmasını gerektiren çalışma belleği işlevlerini olumsuz yönde etkilemektedir (Baddeley, 1986; 2007). Yaşlı bireyler, bilgiyi bellekte çok kısa süre tutmayı gerektiren düz sayı dizisi (forward digit span) görevlerinde ya da genel bilgi veya kelime bilgisini değerlendiren görevlerde en az gençler kadar başarılı olmaktadırlar. Yaşlı bireylerin performansının, ters sayı dizisi (backward digit span) görevlerinde ya da sunulan bilginin gecikmeli geri getirilmesi gibi, bilgi işlem kaynaklarının ve dikkatin kullanımına daha fazla ihtiyaç duyulan görevlerde düştüğü gözlemlenmiştir (Ratcliff ve Saxton, 2000).

1.2.3. Yaşlılıkta Yönetici İşlevler

Yapılan çalışmalar demans belirtileri olmayan sağlıklı yaşlı bireylerin de dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı görevlerde sık sık güçlükler yaşadığını göstermektedir (Buckner, 2004).

Yaşlanma ile birlikte yönetici işlevlerdeki bozulmalar iki şekilde sınıflanabilmektedir. Bunlardan ilki davranışlarda isteksizlik, duyarsızlık, sebatsızlık iken diğeri tam aksi olan dürtüsellik, ketlemenin yapılamaması biçiminde değerlendirilmektedir (Lindeboom, Weinstein, 2004).

Yaşla birlikte yönetici işlevlerde meydana gelen yavaşlama ve zayıflama diğer bilişsel süreçleri olduğu gibi bellek performansını da olumsuz yönde etkilemektedir. Çünkü hatırlama ve geri getirme, bilgi işlemeyi kontrol etmeye, stratejik ve dikkatli işlemeye dayanmaktadır. Bilgi kaynağının hatırlanması, geçmiş yaşantılara ait ayrıntıların geri getirilmesi yönetici işlevlere bağlıdır ve söz konusu işlevler yaşla birlikte bozulmaktadır. Bu durum yaşla birlikte meydana gelen bellek bozulmasının yönetici işlevlerde meydana gelen bozulmayla ilişkisini göstermektedir (Baltes, 1993; Buckner, 2004)

1.3. ALZHEIMER TİPİ DEMANS (ATD) ve HAFİF BİLİŞSEL BOZUKLUKTA (HBB)
NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDİRMENİN YERİ VE ÖNEMİ

Bilişsel işlevlerde gözlenen yaşa bağlı gerileme, doğal yaşlanma sürecinin bir sonucu olarak değerlendirilse de, yaşlı nüfusun hızla arttığı toplumlarda demans önemli bir sağlık sorunu olarak ortaya çıkmaktadır (Rentz ve Weintraub, 2000; Selekler, 2003). Demans, önceden edinilmiş bilişsel ve duygusal kapasite ile sosyal davranışlar ve alışılmış günlük yaşam aktivitelerinin bağımsız yürütülmesini engelleyecek şekilde ilerleyici bozulmanın olduğu klinik tablo şeklinde tanımlanmaktadır (APA, 1994). Yaşlanmaya bağlı olarak, ortaya çıkan bazı bilişsel bozuklukların iyi huylu olmayıp, demans (özellikle Alzheimer tipi demans) gibi yaşlıların risk grubunu oluşturduğu hastalıkların başlangıcı olduğu iddia edilmektedir (Geldmacher ve Whitehouse Jr., 1997; Jorm ve Jolley, 1998; Selekler, 2003). Bu anlamda yaşlıda bellek problemlerini erken tanımak, ciddiye almak ve demans geliştirme riskini belirlemek açısından nöropsikolojik değerlendirme büyük önem kazanmaktadır.

Nöropsikolojik değerlendirmenin amacı, beyin yapı ve süreçleri ile davranışsal olaylar arasındaki ilişkileri analiz etmektir (Bradshaw ve Mattingley, 1995). Nöropsikolojik değerlendirme yapılırken, hasta bireylerin öncelikle, standardizasyon (yaş, cinsiyet, eğitim düzeyine göre) çalışmaları yapılmış (normları belirlenmiş, geçerlik ve güvenirlikleri yüksek) nöropsikolojik testlerden aldıkları puanlar, sağlıklı bireylerinkilerle karşılaştırılır. Özellikle ATD’da, hastalığın beyindeki ilerleyişine bağlı olarak oluşan bilişsel bozukluklar nöropsikolojik testler sayesinde, klinik tanıdan önce belirlenebilmektedir (Lindeboom ve Weinstein, 2004; Petersen, 2004; Weintraub, 2000). Nöropsikolojik testler, yaşa bağlı bilişsel değişikliklerle demans ve demans çeşitlerinin ayırt edilebilmesi, hastaların izlenmesi ve tedavinin etkililiğinin değerlendirilmesi bakımından da önemlidir. Bozulan ve korunan süreçler konusunda nöropsikolojk testler yoluyla elde edilen ayrıntılı bilgiler, hastanın bozukluklarını telafi etmede kullanacağı stratejilerin belirlenmesini ve buna bağlı olarak rehabilitasyon programlarının yapılmasını, yaşam kalitesinin göreli olarak ve kısa süreler için de olsa korunmasını sağlaması bakımından önem taşımaktadır. Özetle, nöropsikolojik değerlendirme, demansın erken tanısı için güçlü bir yardımcıdır (Almkvist ve Arnaiz 2003; Benton ve ark., 1981; Lindeboom ve Weinstein, 2004; Weintraub, 2000).

Hafif Bilişsel Bozukluk (HBB) ve demansların erken tanı, ayırıcı tanı ve hastalığın seyri ile tedavinin etkinliğinin izlenmesinde uygun nöropsikolojik test bataryalarının düzenlenmesi ve dikkat, bellek, frontal yönetici işlevler, dil, görsel-mekansal işlevler ve praksi gibi temel bilişsel işlevlerin ölçülmesi nöropsikolojik değerlendirme açısından büyük önem taşımaktadır (Mesulam, 2004).

ATD’ın nöropsikolojik değerlendirmesi sırasında dikkat, bellek, dil, görsel-mekansal beceriler, yönetici işlevler gibi temel bilişsel alanlar değerlendirilmeli, buna ek olarak genel entelektüel işlevler ve psikomotor hız hakkında da bilgi edinilmelidir (Cangöz ve Uluç, 2006; Karakaş, 2006; Lezak, 1995; Mesulam, 2004; Spreen ve Strauss, 1991).
Yukarıda söz edilen nedenlerle demanslarda nöropsikolojik değerlendirme, son derece önemli bir yere ve öneme sahiptir. Özetle demanslarda nöropsikolojik değerlendirmenin başlıca üç amacı vardır. Bunlardan birincisi tanı amaçlı nöropsikolojik değerlendirmedir. Bu, hem demansın erken tanısı hem de farklı demans türlerini ayırdetmek amacıyla yapılacak tanıya yönelik değerlendirmeyi içermektedir. İkincisi, demansın gidişini, uygulanan tedavinin etkilerini görmek açısından hastayı izleme amacıyla ve belirli aralıklarla yapılan nöropsikolojik değerlendirmedir. Üçüncü amacı ise yaşlının mevcut bilişsel süreçlerini korumasına ve/veya geliştirmesine yönelik rehabilitasyonuna katkı sağlamaktır. Ayrıca genetik geçişli olabilen demanslarda (ATD, Hungtington Koresi gibi), ailesinde hastalanmış bireyler bulunan bireyin ilerde bu hastalığa tutulup tutulmayacağını belirlemek, ön kestirimde bulunmak amacıyla da nöropsikolojik değerlendirme yapılabilir (Lezak, 1995; Mitrushina ve ark., 2005; Öktem, 2003).

Nöropsikolojik testler, HBB geliştirecek kişilerle ATD hastalığına dönüşecekleri tanı kriterleri oluşmadan işaret edebilmektedir. Diğer yandan sadece nöropsikolojik test puanlarından hareketle, HBB veya ATD tanısı konması mümkün olmayıp, klinik değerlendirme mutlaka gerekmektedir (Petersen, 2004). Grundman, Petersen ve Ferris (2004), önerdikleri bir nöropsikolojik test bataryası sayesinde, HBB’un ATD ile sağlıklı yaşlanmadan ayırt edilebileceğini iddia etmişlerdir. Araştırmacılara göre, anılan hastalıkların tanısı koyulurken kullanılacak ideal bataryada, objektif bellek bozukluğunu belirlemek için bir bellek testi (paragraf hatırlama), genel bilişsel işlevlerdeki bozukluğu belirlemek için genel bir bilişsel tarama testi (Mini Mental Test: MMSE) ve hastanın bellek bozukluğunu doğrulamak ve demans olmadığını belirlemek için bir klinik görüşme aracı (Klinik Demans Evreleme Ölçeği: CDR) bulunmalıdır. Bu çalışmada, demans tanısında klinik muayene kadar nöropsikolojik testlerin de önemli olduğu vurgulanmıştır.

Fleisher ve arkadaşları (2008), tarafından yapılan çalışmada, amnestik HBB’un ATD’a dönüşümünü belirlemek amacıyla, 129 HBB hastasının, beyin ve medial temporal lob yapılarının volumetrik Manyetik Rezonans Görüntülemesi (MRG) ile klinik ve bilişsel ölçümleri alınmıştır. Hastalar, ATD kriterleri tamamlanana kadar veya 36 aylık takibin sonuna kadar klinik ve bilişsel değerlendirmelerle izlenmişlerdir. ATD’a dönüşümde, tüm MRG ölçümlerinin, APO-E genotip, yaş, ailede ATD öyküsü, eğitim, cinsiyet gibi risk faktörlerinin ve bilişsel test sonuçlarının öngörü gücünü değerlendirmek üzere lojistik regresyon modeli oluşturulmuştur. Katılımcılar başlangıçta ve üç yıllık takip sırasında değerlendirilmişlerdir. Klinik değerlendirmeler, ilk altı ayda her ayda bir ve sonra her altı ayda bir yapılmıştır. Nöropsikolojik değerlendirme için, SMMT, Alzheimer Hastalığı Değerlendirme Ölçeği-Bilişsel alt testi (Alzheimer Disease Assessment Scale-Cognitive: ADAS-Cog), gecikmeli 10 kelime hatırlama, New York Üniversitesi Paragraf Hatırlama Testi (anlık ve gecikmeli), Sayı-Sembol Modaliteler Testi, Kategori Akıcılığı Testi, Boston Adlandırma Testi (10 resim uyarlaması), Geriye Doğru Sayı Dizisi Testi, Saat Çizme Testi ve Labirent Kopyalama kullanılmıştır. Araştırma sonuçları, amnestik HBB’un orta evrelerinde, kullanılan bilişsel testlerin tahmin doğruluğunun, tüm beyin, ventriküler, entorinal korteks veya hipokampus hacim ölçümlerinden daha yüksek olduğunu yani, ATD hastalığına dönüşümü daha iyi yordadığını ortaya koymuştur.

Hangi nöropsikolojik testlerin HBB hastalarını sağlıklı yaşlı bireylerden ayırt ettiğini belirlemek üzere yapılan bir başka çalışmada hız/dikkat, episodik bellek ve öğrenme, dil, görsel-mekansal işlevler ve yönetici işlevler değerlendirilmiştir. Hız ve dikkati değerlendirmek üzere WAIS-R, Sayı Uzamı, Sayı-Sembol (yargılama) alt testleri ile İz Sürme Testi A ve B Formu kullanılmıştır. Öğrenme ve episodik belleği değerlendirmek üzere, Rey İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT), Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) Mantıksal Bellek alt testi kullanılmıştır. Rey Karmaşık Şekil Hatırlama testi pek çok bilişsel alanı değerlendirmek üzere, Benton Yüz Tanıma Testi ise sözel olmayan tanımayı değerlendirmek üzere kullanılmıştır. Görsel-mekansal işlevleri değerlendirmek için WAIS-R Blok Desenler, Rey Karmaşık Figür Kopyalama Testi kullanılmıştır. Dil ve yönetici işlevler, Token Testi, Boston Adlandırma Testi, WAIS-R Benzerlikler alt testi, Kelime Akıcılığı Testi (FAS harfleri için) ile değerlendirilmiştir. Yönetici işlevlerin değerlendirilmesinde ise Wisconsin Kart Eşleme Testi (WCST) ve Stroop Testi kullanılmıştır. Araştırmanın sonuçları, söz konusu beş temel bilişsel işlev dikkate alındığında kontrol grubunun performansının HBB hastalarınınkinden daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. En belirgin fark dili değerlendiren testlerde ortaya çıkarken, onu yönetici işlevler, öğrenme ve bellek testleri izlemiştir. Genel yeteneği değerlendiren alt testlerin grupları birbirlerinden ayırmada yeterince güçlü olmadıkları görülmüştür. Sonuç olarak, HBB’da sadece belleğin bozulmadığı, bununla birlikte diğer bilişsel alanlarda da bozulmalar olduğu ve söz konusu nöropsikolojik testlerin HBB’u olan hastaları sağlıklı yaşlı bireylerden ayırt ettiği gösterilmiştir (Nordlund ve ark., 2005).


[FONT="]1.4. HAFİF BİLİŞSEL BOZUKLUKTA (HBB) ETKİLENEN BİLİŞSEL İŞLEVLER[/font]

Yaşlılarda demans olmaksızın ortaya çıkan bilişsel bozuklukları tarif etmek üzere, ‘iyi huylu yaşlılık unutkanlığı’, ‘yaşla ilişkili bellek bozukluğu’, ‘ileri yaş unutkanlığı’, ‘yaşla ilişkili bilişsel kayıp’ ve ‘hafif nörobilişsel bozukluk’ gibi çok sayıda kavram kullanılmaktadır. Tüm bu kavramlar birbirlerinden farklıdır ve geçerlilikleri halen tartışılmaktadır (Hwang ve Cummings, 2004).

Demans geliştirmemiş bilişsel bozukluğa yaşlılarda sık rastlanmaktadır. İlk kez 1962’de Kral tarafından önerilen ‘selim yaşlılık unutkanlığı’ kavramı, yaşın ilerlemesine bağlı olan bellek bozukluklarını tanımlamak için kullanılmıştır. Bu durum bellek kaybına ait öznel yakınmalar ile yakın ve uzak bilginin bellekten geri çağrılmasında güçlüğü içermektedir. Kral, bu tür hafif bellek kaybının fizyolojik yaşlanma ile ilişkili olduğunu ve demansa dönüşme ile ilişkili olmadığını; tersine daha belirgin bellek bozukluğu olan bir grup hastanın özellikle yakın döneme ait bilgiyi belleklerinde tutamadığını, bu durumun demansa dönüşebileceğini ve vasküler veya ile dejeneratif hastalıklar ile ilişkili olduğunu öne sürmüştür (Kral, 1962).

HBB kavramı, Petersen ve arkadaşları (1997; 1999) tarafından demans olmaksızın hafif bilişsel bozukluğu olan yaşlı bireyleri tanımlayan bir kavram olarak öne sürülmüştür. HBB kavramı, epidemiyolojik ve klinik çalışmalarda bilişsel açıdan sağlıklı olma ile demans hastası olma arasındaki ara evreye karşılık gelecek şekilde yaygın olarak kullanılmaktadır. HBB yaşlılarda demans tanı kriterlerini karşılayacak şiddette olmayan bilişsel bozuklukları tarif etmektedir. Genellikle normal yaşlanma ve demans arasında bir ara dönemdir. HBB hastalarında ailelerince fark edilebilecek bellek ya da diğer bilişsel bozukluklar vardır. Objektif bilişsel testlerde, yaş ve eğitim açısından kıyaslanabilecek kontrollere göre daha başarısız performans göstermektedirler. Buna karşın gündelik işlevleri genellikle korunmuştur (Gauthier ve Touchon, 2004).

[FONT="]HBB’u olan bireylerde yaşına göre beklenenden daha fazla unutkanlık gözlenmekte, fakat bu durum henüz ATD tanı kriterlerini karşılamamaktadır. Bugün HBB’u olan bireylerin yüksek oranda ATD’a yakalanma riski taşıdığına inanılmaktadır. Bu bakımdan HBB’un erken tanısı, izlenmesi ve tedavisi önem taşımaktadır (Petersen, 2004). HBB’un klinik tanısında Petersen kriterleri (Petersen ve ark., 1997) kullanılmaktadır (Tablo 1.1).[/font]
Tablo 1.1 Hafif Bilişsel Bozukluk Tanı Kriterleri
· Subjektif bellek bozukluğu yakınması,
· Yaşa ve eğitime göre düzenlenmiş testlerde bellek puanlarının ortalamanın 1.5 standart sapma altında olması,
· Genel bilişsel işlevlerin normal olması,
· Klinik olarak demansın mevcut olmaması.

Örneklem temelli epidemiyolojik çalışmalarda HBB’un görülme sıklığı, kullanılan tanıma bağlı olarak %3’ten %16.8’e kadar değişmektedir (DeCarli, 2003). Fransa’da geniş ölçekli epidemiyolojik çalışma (Eugeria Çalışması), HBB için %3.2’lik bir yaygınlık ortaya koymuştur (Ritchi ve Touchon, 2000).

HBB’un seyri farklılaşabilmekte; bir kısmı zamanla ATD’a dönüştüğü gibi, bir kısmı sabit kalmakta veya düzelebilmektedir. ATD’a dönüşme oranı “The Mayo Alzheimer’s Disease Center” verilerine göre yıllık %10–15 civarındadır (Petersen, 2004). Bu oranlar, sağlıklı yaşlı bireylerin yıllık ATD’a yakalanma oranı olan % 1-2’den çok yüksektir. Buna karşın, HBB’un mutlaka ATD’a dönüşmeyebileceğini savunanlar olduğu gibi; HBB’u olan bireylerin çoğunun aslında ATD’ın erken evrelerinde olabileceğini iddia edenler de bulunmaktadır (Gımzal, Yazgan, 2004; Golomb, Kluger ve Garrard, 2001). HBB’un ATD’a yıllık dönüşüm hızını inceleyen çalışmalarda sonuçların, seçilen örnekleme, grubun büyüklüğüne, kullanılan tanı ve takip kriterlerine, takip süresine, nöropsikolojik değerlendirme araçlarının neler olduğuna, geçerlik ve güvenirliklerine bağlı olarak değiştiği anlaşılmaktadır.

HBB hastaları ile hafif evre ATD hastalarını biilişsel işlevler açısından karşılaştıran bir çalışmada, her iki grubun bellek performanslarının benzer olduğu, ancak ATD’lı hastalarda diğer bilişsel alanlardaki bozukluğun HBB grubundan daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bu çalışmadaki hastalar izlendiğinde her yıl % 12’sinde ATD geliştiği görülmüştür. Altı yılın sonunda ise yaklaşık % 80’inde ATD gelişmiştir (Petersen ve ark. 1999).



1.4.1. HBB’un Alt Tipleri

HBB heterojen bir dağılıma sahiptir, bu durum HBB’un farklı alt tiplerin tanımlanmasını gerektirmektedir. Klinik uygulamada kullanılmak üzere, nöroloji kliniklerine yapılan başvurularda en çok karşılaşılan 50 yaş üstü hastaların belli başlı alt tipleri temel alınarak basit bir HBB sınıflandırması önerilmektedir. Bunlar, distimik, vasküler, amnestik ve diğer olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamadaki temel amaç, HBB hastalığının alt tipleri arasında ilişkinin var olup olmadığını, etiyolojiyi anlamak ve HBB’un ileride demansa dönüşme durumunu daha iyi değerlendirebilmektir (Loewenstein ve ark., 2006). Distimik tip en sık rastlanan HBB tipidir. İkinci olarak en sık rastlanan tip ise vasküler risk faktörleriyle ilişkili bilişsel bozukluk olarak değerlendirilen vasküler tiptir. Daha az sıklıkla görülen ise klinik veya radyolojik vasküler bulgular ve depresif özelliklerin olmadığı, sadece subjektif bellek şikayetleri ile tanımlanan amnestik tiptir (Gauthier ve Touchon, 2004).

Petersen ve arkadaşları (1999), klinik özelliklerini göz önüne alarak HBB’un amnestik HBB olarak adlandırılmasını önermişlerdir. Amnestik HBB, genel entelektüel yetenekler ve gündelik hayat işlevlerin korunduğu, demans olmadan tek başına bellek bozukluğuna (subjektif bellek şikayeti ve objektif bellek testindeki düşük performans) karşılık olarak kullanılmaktadır. Petersen ve arkadaşlarının (1999) tanımlandığı şekliyle amnestik HBB, sağlıklı kontrollerin %1-2’lik oranlarıyla karşılaştırıldığında, yıllık %10-15’lik bir dönüşüm oranına sahiptir. Ancak yaşlı hastalarda bilişsel işlevler kapsamlı olarak incelendiğinde, saf amnestik bozulma dışındaki tiplerin de sık görüldüğü gösterilerek, amnestik HBB olarak sınırlandırılması eleştirilmiştir (Richards ve ark., 1999). Amnestik HBB’un demansı yordama gücünün düşük olduğu öne sürülerek HBB’un bellek bozukluğunun yanı sıra yönetici işlevler, dil, yönelim ve praksi gibi diğer bilişsel alanlara ait bozuklukları da içermesi önerilmiştir (Ritchie ve Touchon, 2000). Bu görüşü destekleyen bir çalışmada, HBB’un ATD’a dönüşümünü en iyi yordayan modelin, duyulan sözcüklerin uzun bir aradan sonra hatırlanmasına dayalı, gecikmeli İşitsel Sözcük Hatırlama Testi; bir şekli kopyalayarak çizemeye dayalı Yapılandırma Testi ve belli kategorilere uygun kelime türetmeye dayalı, Kategori Akıcılık testinden oluşan üç testli model olduğu öne sürülmüştür (Artero ve ark. 2003).

Vasküler tipte HBB’u olan 29 hastanın, ilerleyici tipte HBB’u olan 14 hasta ile karşılaştırıldığı bir çalışmada, vasküler tipte HBB’u olan hastaların yönetici işlevlere özgü (frontal bölge işlevlerine duyarlı) testlerde (Wisconsin Kart Eşleme ve Sözel Akıcılık Testleri) daha başarısız performans gösterdikleri görülmüştür (Frisoni ve ark., 2002).

Luis ve arkadaşları (2004), HBB alt gruplarının klinik öncesi özelliklerini araştırdıkları boylamsal bir araştırmada, HBB tanısı olan ancak demans olmaksızın ATD hastalığının ilk belirtilerini taşıyanlar (HBB-ATD) ile HBB hastası ve vasküler bozukluk tanısı olan hastaların (HBB-Vasküler) demansa dönüşüm oranlarını 2 yıl süre ile gözlemişlerdir. Bu amaçla bellek, dikkat, praksi ve yönetici işlevleri değerlendiren standart bir test bataryası (Kategori Akıcılık Testi, Saat Çizme Testi, Mantıksal Bellek II -WMS-R-, WAIS-Blok Desen) kullanılmıştır. Araştırma sonuçları, HBB-ATD hastalarının HBB-Vasküler Demans hastalarına göre bellek testlerinde daha kötü performans sergilediklerini ortaya koymuştur. Bununla birlikte, HBB-Vasküler Demans hastaları görsel-mekansal ölçümlerde (WAIS Blok Desen) daha başarısız bir performans sergilemişlerdir. Ayrıca, HBB-ATD hastalarının HBB-Vasküler Demans hastalarına göre demansa dönüşümlerinin anlamlı bir biçimde daha hızlı olduğu bulunmuştur (HBB-ATD % 51,5; HBB-Vasküler Demans % 25,7).

Loewenstein ve arkadaşları (2006), HBB tanısı olan ancak demans olmaksızın ATD hastalığının ilk belirtilerini taşıyanlar (HBB-ATD), HBB hastası ve vasküler bozukluğu tanısı olanlar (HBB-Vasküler) ve ATD hastalığının başlarında, hafif belirtilerini taşıyanlar (erken evre ATD) ile sağlıklı yaşlı katılımcıların bellek, dil, görsel-mekansal beceriler ve yönetici işlev profillerini karşılaştırmışlardır. Bu amaçla, belleği değerlendirmek üzere Obje Belleği Testi (Total Recall of Three Trial Fuld Object Memory Evaluation: OME), WMS III -Gecikmeli Hatırlama alt testleri, WMS-R -Görsel Üretim II-; dili değerlendirmek üzere, Sözel Çağrışım Testi (Controlled Oral Word Association Test); görsel- mekansal becerileri değerlendirmek üzere, WAIS-R Blok Desenler alt testi ve yönetici işlevleri değerlendirmek üzere, İz Sürme Testi B Formu kullanılmıştır. Araştırma sonuçları dikkate alındığında bellek puanları açısından erken evre ATD hastalarının en düşük performansı gösterdiği, HBB-Vasküler ile HBB-ATD hastaları arasında bellek testi puanları açısından fark olmadığı bulunmuştur. Bununla birlikte erken evre ATD, HBB-Vasküler, HBB-ATD grupları arasında, dil, görsel-mekansal beceriler ve yönetici işlevleri değerlendiren testler açısından fark yoktur. Sağlıklı yaşlı katılımcıların puanları ise, anlamlı bir biçimde diğer gruplardan yüksektir. Araştırmacılar elde ettikleri bulgular doğrultusunda, gecikmeli hatırlama performansının (gecikme süresinin uzamasına bağlı bilgi kayıplarının) erken evre ATD hastalığının önemli bir belirleyicisi olduğunu göstermişlerdir.
1.4.2. HBB’da Bellek Bozuklukları

HBB’un seyri, başlangıçta bellek bozukluğunun olması ve takiben diğer bilişsel bozuklukların tabloya eklenmesi şeklindedir. Bununla birlikte yaşa göre “tek” bilişsel alanda bozukluk veya “çoklu” bilişsel alanlarda hafif derecede bozukluk olabilmektedir. Çoklu bilişsel alanlarda bozukluğu olan bireylerde, ATD’a yakalanma riski artmaktadır (Gımzal, Yazgan, 2004).

HBB’da en sık görülen bozukluk KSB’de kendini göstermektedir. Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone (2005), KSB ve USB profillerini araştırmak üzere, yaşları 50 ile 80 arasında olan, en az beş yıl eğitim almış sağlıklı yaşlı bireylerle, amnestik HBB ve ATD hastalarını karşılaştırmışlardır. Bu amaçla, episodik belleği değerlendirmek üzere Kısa Öykü Hatırlama Testi (Short Story Recall), KSB’i değerlendirmek üzere WMS-R Sayı Uzamı alt testi, yönetici işlevleri değerlendirmek üzere Fonolojik ve Kategorik Kelime Akıcılığı Testi ile dil işlevlerini değerlendirmek üzere adlandırma ve Token Testi kullanılmıştır. Araştırma bulguları, amnestik HBB hastalarında KSB becerilerinin normal olduğu ancak episodik USB’in sağlıklı yaşlı katılımcıların performansına göre daha düşük olduğu bulunmuştur. Amnestik HBB hastalarında bazı episodik bellek işlevleri göreceli olarak korunurken, bazılarında gerileme olduğu gözlenmiş ve bu sonuçların erken evre ATD hastalarının bulguları ile benzerliğine dikkat çekilmiştir.

HBB tanısı almış hasta grubu ile sağlıklı kontrol grubunun belleğin değişik boyutlarını ölçen beş adet nöropsikolojik testten -WAIS Sözcük Dağarcığı alt testi, Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi-Yetişkin Formu (GİSD-B), Kelime Kökü Tamamlama (priming) Testi (KKTT), İşitsel Sözel Öğrenme Testi (İSÖT) ve Benton Yüz Tanıma Testi- aldıkları puanlar açısından karşılaştırıldığı bir araştırmada, WAIS Sözcük Dağarcığı alt testi ile öğrenme ve bellek süreçleri ile ilgili İSÖT puanlarının HBB’u olan hastaları sağlıklı yaşlılardan ayırt ettiği bulunmuştur (Cangöz ve Selekler, 2003).






[FONT="]1.4.3. HBB’da Dikkat Bozuklukları[/font]

[FONT="]Basit dikkat ve karmaşık dikkat yönetici işlevlerin bir görünümü olarak ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda dikkat performansını yönetici işlevlerden bağımsız düşünmemek gerekmektedir. HBB’da standart nöropsikolojik testlerle belirlenen dikkat bozukluğunun varlığına işaret eden çalışmalar olduğu gibi, standart nöropsikolojik testlerle belirlenemeyen ancak kontrol gruplarına kıyasla dikkatte hafif bozulmaların varlığına işaret eden çalışmalar da bulunmaktadır (Levinoff, Saumier ve Chertkow, 2004).[/font]

Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro (2005) tarafından yapılan araştırmada, HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcıların, dikkat, kategori akıcılığı, adlandırma, sözel kavrama, yönelim (orientation), sözel ya da sözel olmayan soyutlama, hesaplama, öğrenme, bellek ve dil becerileri karşılaştırılmıştır. Sözel olmayan soyutlama Raven Progresif Matrisler Testi ile hesaplama, öğrenme ve bellek WMS’nin Mantıksal Bellek, Sözel Çağrışım Çiftleri, Görsel Bellek ve Genel Bilgi alt testleri ile karmaşık dil becerisi Token Testi ile değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, HBB tanısı almış hastaların söz konusu tüm testlerde aldıkları puanların, sağlıklı yaşlı katılımcılara göre düşük olduğu bulunmuştur. HBB hastalarında gecikmeli hatırlamadaki bozulma bellek bozukluğunun belirgin bir göstergesidir. Ayrıca, HBB hastalarında belleğin ötesinde dikkat, hesaplama, dil, sözel akıcılık gibi diğer bilişsel alanların da bozulduğu tespit edilmiştir.

HBB’da finansal becerilerin (günlük hayat aktivitesi) hangi bilişsel işlevlerle ilişkili olduğunu araştırmak için yapılan bir çalışmada, günlük hayat aktivitelerini temsilen, finansal becerileri değerlendirmek üzere Finansal Kapasite Ölçeği (FCI) ile dikkat, yönetici işlevler, bellek, görsel uzamsal beceriler ve dili değerlendirmek üzere bir nöropsikolojik test bataryası kullanılmıştır. Bu nöropsikolojik test bataryasında, dikkat, WMS Sayı Uzamı alt testi ile yönetici işlevler İz Sürme Testi, WAIS Sayı-Sembol (yargılama) ve Saat Çizme Testi ile dil, Boston Adlandırma Testi ile, bellek WMS-R Mantıksal Bellek I, II ve WMS-R Görsel Üretim I, II alt testleri ile değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçları, dikkat, yönetici işlevler, bellek, dil ve finansal içerik bilgisini değerlendiren testlerde HBB hastalarının sağlıklı yaşlı bireylere göre daha düşük performans gösterdiğini ortaya koymuştur. HBB hastalarının finansal görevleri tamamlamada daha fazla zamana ihtiyacı olduğu ve daha çok hata yaptıkları bulunmuştur. Ayrıca, finansal kapasite performansının, dikkat ve yönetici işlevlerle ilişkili olduğu gösterilmiştir. Bu anlamda söz konusu çalışma, HBB hastalığının klinik belirleyicisinin sadece bellek olmadığını, dikkat ve yönetici işlevler ile günlük hayat aktivitelerinde de bozulma olduğunu ortaya koyması bakımından önem taşımaktadır (Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006).

[FONT="]1.4.4. HBB’da Yönetici İşlev Bozuklukları[/font]

Yönetici işlevler üst düzey karmaşık bilişsel işlevleri (basit dikkat, karmaşık dikkat, uygun olmayan cevap eğilimini ketleme gibi) ifade etmekte; ayrıca yönetici işlevlerin planlama, tepki ketlemesi yapabilme gibi pek çok görünüşü de bulunmaktadır. Bunlardan, planlama becerisi, amaca yönelik davranışın esasını oluşturmaktadır. Tepki ketlemesi ise amaç yönelimli davranışın ortaya çıkmasında önem taşımaktadır (Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007).

Miyake, Friedman ve Emerson (2000), HBB’da yönetici işlev bozukluklarının ve günlük hayat faaliyetleri üzerindeki etkisinin daha iyi anlaşılmasının, HBB’un tanı ve rehabilitasyonu açısından önemini belirtmişlerdir. Bu amaçla, yönetici işlevlerin bütünlüğüne ve farklılığına işaret edecek biçimde, üç temel yönetici işlev tanımlanmıştır. Bunlar: (1) zihinsel setler ya da görevler arasında geçiş yapmak, (2) çalışma belleği içeriğinin güncellenmesi ve izlenmesi, (3) baskın cevapların ketlenmesidir. Anılan üç işlevin gerektiğinde birbirinden ayrılabilir, ancak birbirleriyle ılımlı biçimde ilişkili oldukları saptanmıştır. Araştırmacılar, aynı zamanda çoklu görevlerin eş zamanlı koordinasyonunun da farklı bir yönetici işlev olabileceğini söylemektedirler. Bu nedenle, HBB’da günlük hayat aktivitelerinde de birtakım bozulmaların meydana geldiğini ortaya koymuşlardır.

Demansa dönüşme açısından daha yüksek riskli amnsetik HBB’u olan bireyler incelendiğinde; gecikmeli hatırlama ve yönetici işlev testlerinde düşük performans, gündelik işlevlerde bozukluk, semantik ve görsel bellek, yer, olay belleği, görsel-mekansal işlevler ve yeni beceri öğrenebilme performanslarında gerileme olduğu gözlenmiştir (Ritchie ve Touchon, 1999).

Amnestik HBB hastalarının ATD’a dönüşümlerindeki risk faktörlerini inceleyen bir araştırmada, amnestik HBB hastaları bir yıl süreyle episodik bellek ve yönetici işlevlere duyarlı testler (episodik belleği değerlendirmek üzere Kısa Öykü Testi ve Rey Karmaşık Şekil Testi ile yönetici işlevleri değerlendirmek üzere İST-B Formu) uygulanarak değerlendirilmiştir. Bir yıllık sürenin sonunda, episodik belleği değerlendiren testlerde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bununla birlikte yönetici işlevler ile günlük hayat işlevlerinin bozulduğu ve bu işlevlerin ATD’a dönüşümü yordadığı bulunmuştur. Sonuçta, yönetici işlevler ve sözel bellek bozukluğunun HBB’un ATD’a dönüşümünde güçlü risk faktörleri olduğu tespit edilmiştir (Rozzini ve ark., 2007).

HBB hastalığında yönetici işlev bozukluklarının ATD’a dönüşümde belirleyici bir işaret olduğunu bildiren araştırmaların yanı sıra, HBB hastalarında yönetici işlevlerde genel bir bozulmanın olmadığı, varolan bozulmanın normal yaşlanmadan ileri geldiğini bildiren araştırmalar da bulunmaktadır (Griffiths ve ark., 2003; Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007).

Bu araştırmalardan birinde, Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson (2007), HBB hastaları ile sağlıklı yaşlı bireyleri yönetici işlevler (bilişsel planlama ve tepki ketlemesi becerileri) açısından karşılaştırmıştır. Bilişsel planlamayı değerlendirmek üzere İz Sürme Testi, Porteus Labirentleri ve Sözel Akıcılık (kelime ve kategori akıcılığı) Testleri; tepki ketlemesini değerlendirmek üzere Yap-Yapma (Go/No-Go) Testi, Stroop Testi ve Hazırlama (priming) Testi kullanılmıştır. Yapılan değerlendirmede, sağlıklı yaşlı bireylerin HBB’u olan gruba kıyasla planlama becerileri açısından daha başarılı oldukları gösterilmiştir. Tepki ketlemesi açısından, gruplar arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu araştırmanın bulguları, HBB hastalarında genel bir yönetici işlev bozukluğunun olmadığına ve HBB hastalığının belirtilerinin hızlandırılmış normal yaşlanma seyrine benzediğine işaret etmektedir.

Griffiths ve arkadaşları (2003), standardize Finansal Kapasite Testi (Financial Capacity Instrument: FCI) kullanarak, HBB ve ATD hastaları ile sağlıklı yaşlı bireylerin finansal kapasitelerini (günlük hayat aktivitesi) değerlendirmişlerdir. FCI, on sekiz finansal beceri sorusu ile dokuz finansal aktivite sorusundan oluşmaktadır. Sonuçta, kontrol ve HBB grupları, ATD hastalarına göre finansal kapasite açısından daha başarılı performans göstermişlerdir. Buna karşın, HBB hastalarının, FCI’nın kavramsal bilgi, nakit işlemler, hesap idaresi, fatura ödeme ve genel mali kapasite alanlarında hafif ancak anlamlı düzeyde bozukluk gösterdiklerine dikkat çekilmiştir.


1.5. ALZHEIMER TİPİ DEMANSTA (ATD) ETKİLENEN BİLİŞSEL İŞLEVLER

[FONT="]Yaşam koşullarının iyileşmesi, çeşitli hastalıkların tedavisi veya kontrol edilebilir hale getirilmesi ile insan ömrü uzamıştır. Yaşlı nüfusun arttığı topluluklarda demans önemli bir sağlık problemidir. Demans, uyanıklık, hareketlilik ve duyusal işlevlerdeki değişikliklerle ilgisi olmayan, alışılmış günlük hayat aktivitelerinde kademeli olarak kısıtlamaya sebep olan, zeka veya sosyal davranışlardaki kronik ve genellikle ilerleyici bir bozulmayı belirtmek için kullanılmaktadır. Demans tanımlamasında, zihinsel durumdaki değişikliğin, fiziksel rahatsızlığa, duruma bağlı gerileme veya kaygıya (anxiety), depresyon ve paranoya gibi psikiyatrik belirtilere bağlı olmaması gereklidir (APA, 1994). Demansta görülen entelektüel gerileme, aralarında bellek, dil, dikkat, mekansal yönelim veya düşünmenin de bulunduğu herhangi bir bilişsel alanı etkileyebilmektedir (Mesulam, 2004). [/font]

[FONT="]En sık demans nedeni olarak ATD, tüm demansların %50-70’ini oluşturmaktadır. Frontal bölge patolojisine ya da atrofiye bağlı olarak, ATD’da başlangıçtan itibaren episodik belleğin yanı sıra, yönetici işlevler ve bununla ilişkili çalışma belleği de giderek zayıflamaktadır. Yapılan radyolojik incelemelerde, temporal bölgenin yanı sıra, frontal bölgede de atrofiler olduğu ve ventriküllerin genişlediği gözlenmektedir (Aktin ve Bahar, 1988). Bu değişikliklere paralel olarak frontal işlevlerde de yavaşlama ya da bozulmalar oluşmaktadır. Bellek bozukluğunun ardından çıkan bu bozukluklar dikkati sürdürme ve yönlendirebilme, mantıksal çıkarım yapma, kurulum oluşturma, kategori değiştirebilme ve bilişsel esneklik gibi frontal bölgeişlevlerini de içermektedir (Öktem, 1994).[/font]

[FONT="]ATD 65 yaş üzerindeki bireylerde %6–10, 85 yaş üzerindeki bireylerde %30–47 gibi yüksek bir görülme sıklığına (prevalansa) sahiptir. 60 yaşından sonra her beş yılda bir hastalık sıklığı iki katına çıkmaktadır. ATD yaşlılıkta fiziksel ve psikolojik yönden en çok yıkıma neden olan hastalıktır (Selekler, 2003). ATD’ın klinik tanısında, Amerikan Psikiyatri Birliği (APA)’nin DSM-IV (APA, 1994) ve [/font]Amerikan Ulusal Nörolojik ve İletişimsel Bozukluklar ve İnme Enstitüsü - Alzheimer Birliği’nin (NINCDS-ADRA) (McKhann ve ark. 1984)[FONT="] tanı kriterleri kullanılmaktadır. Bu kritierler Tablo 1.2’de özetlenmiştir.[/font]



[FONT="]Tablo 1.2 [/font][FONT="]Demans Tanı Kriterleri[/font]

[FONT="]Bellek bozukluğu yanında afazi, apraksi, agnozi ve yönetici işlev bozukluğundan en az birini içeren çoğul bilişsel bozukluğun yarattığı gündelik yaşantıda bozulma, alışılmış aktivitelerde gerileme.[/font]

· [FONT="]Muayene ve objektif testler ile belgelenmiş bir demans varlığı,[/font]
· [FONT="]Bellek başta olmak üzere iki veya daha fazla bilişsel alanda ilerleyici kayıp,[/font]
· [FONT="]Bilinç kaybı olmaması,[/font]
· [FONT="]40–90 yaş aralığında başlaması,[/font]
· [FONT="]İlerleyici bellek veya bilişsel kayba yol açabilecek sistemik veya nörolojik hastalık olmaması,[/font]
· [FONT="]Dil (afazi), motor yeti (apraksi) ve algılamada (agnozi) ilerleyici kayıp,[/font]
· [FONT="]Davranış değişikliği,[/font]
· [FONT="]Günlük yaşam aktivitelerinde bozulma,[/font]

• CT’de serebral atrofi varlığı.

[FONT="]1.5.1. ATD’ın Farklı Evrelerinde Ortaya Çıkan Bilişsel Kayıplar[/font]

[FONT="]ATD hastalığının çok erken dönemlerinde hastalar silik de olsa bilişsel bozuklukların belirtilerini göstermeye başlamaktadırlar. Yeni bilgileri öğrenmede zorluk bilişsel bozuklukların başında gelmektedir. İş yaşamları devam etmekle birlikte performansları daha öncesine göre düşmekte, profesyonel oldukları iş alanlarında bile yeni bilgileri edinmede zorluklar yaşamaktadırlar. Çalışmayan bireylerin günlük ve sosyal yaşamlarındaki becerilerinde eskiye göre gerileme olmaktadır. Hastalarda karar verme yeteneğinde bozulma, konsantrasyon zorluğu ve kaygı belirgin bir özellik olarak ortaya çıkmaktadır (Öktem, 2003). [/font]

[FONT="]ATD’ın klinik öncesi değerlendirmesinde çeşitli bilişsel işlevler taranmaktadır. Bunlar arasında, episodik belek, sözel beceriler, öğrenme, görsel-mekansal işlevler, dikkat, yönetici işlevler, psikomotor işlevler, görsel hız, nedensellik ilişkileri yer almaktadır. Söz konusu taramalar sonucunda klinik öncesi ATD’da farklı bilişsel alanlarda bozulma olduğu, buna karşılık, birincil bellek, duyusal ve motor becerilerin göreceli olarak korunduğu bulunmuştur (Almkvist ve Arnaiz, 2003).[/font]

[FONT="]ATD’ın erken evresibellek bozukluğunun çeşitli belirtileri ile kendini göstermektedir. Bu dönemde episodik bellek bozukluğu ön plandadır. Kişi sözlerini tekrarlar, isimleri unutur ve kişisel eşyalarını yanlış yerlere koyar. Bellekteki bozulma seçici bir biçimde yakın geçmişteki olay ve deneyimlerin ifade edilebilir olarak hatırlanmasını (declerative memory) etkiler. Buna karşın, çocukluk ile ilişkili uzak olaylar ve duygusal yükü fazla olan yeni olaylar göreli olarak daha iyi hatırlanabilmektedir. Başlangıçta, en belirgin zorluk istemli hatırlamaya özgüdür. İpuçları ve çoktan seçmeli sorular bilginin, tanınmasına yardımcı olmaktadır. Erken evrede unutkanlık günlük hayat aktivitelerini etkileyen tek bozukluk olmakla beraber, nöropsikolojik inceleme, karmaşık dikkat, adlandırma, muhakeme ve görsel-mekansal beceri alanlarında da bozulma olduğuna işaret etmektedir (Mesulam, 2004).[/font]

[FONT="]ATD’ın erken evresinde, bilişsel gerilemenin yanı sıra, sosyal çekilme, kişilik değişikliği (pasiflik, irritabilite), hesaplamada zorluklar, eşyaları kaybetme, yerini karıştırma, soru veya cümlelerin tekrarını istemek, hafif yönelim bozukluğu gibi belirtiler gözlemlenmektedir (Arıoğlu, 2006). [/font]

[FONT="]Hastalığın orta evresinde bilgi ve dilin temeli olan semantik bellekteki bozulma belirginleşmektedir. Dil, muhakeme, mekan yönelimi ve yönetici işlevlerle ilgili kusurlar ortaya çıkmaya başlamakta ve günlük yaşam etkinliklerini yürütmek konusunda engel oluşturmaktadır. Unutkanlığın şiddeti artmaya devam etmekte ve tanıma belleğini etkileyerek, sonunda hastanın birkaç dakikadan daha fazla yeni bilgi depolayamadığı bir evreye varmaktadır. Dikkat kusurları da tutarlı bir düşünce akımı sağlayabilme yeteneklerini bozmaktadır (Mesulam, 2004). [/font]

[FONT="]ATD’ın orta evresinde, unutkanlıkta artış, tarihi ve yeri bilememe, uzak akraba ve arkadaşlarını tanıyamama, uygunsuz kelime kullanma, ifade zorluğu, basit bakım yeteneklerinin kaybolması, bilinen adresleri bulamama, yemek pişirememe, otomobili kötü kullanma ya da kullanamama, iletişim zorluğu, boş gezinme, hallüsinasyon, delüzyon, giyinmekte, yemek yemekte, banyo yapmakta güçlük, refakatçi ya da bakıcıya gereksinim gibi belirtiler gözlemlenmektedir (Arıoğlu, 2006).[/font]

[FONT="]ATD’ın ağır evresindetüm bilişsel işlevler tamamen kaybolur, motor işlevlerde sorunlar ortaya çıkar, yürümede bozulma belirgindir. Kişi tümüyle bakıcısına bağımlı hale gelmektedir. Zaman, yer ve kişi yönelimi, bellek, basit dikkat, dikkati sürdürme/konsantrasyon, yönetici işlevler, dil, soyutlama ve yapılandırma ileri düzeyde bozulmuştur (Cummings ve Benson, 1992; Öktem, 2003). Beslenmede bakıcıya kesin bağımlılık, hiç giyinememe, konuşamama ve sosyal davranışa ilişkin çok az işlev gözlemlenmektedir (Mesulam, 2004). [/font]

[FONT="]1.5.2. ATD’da Bellek Bozuklukları[/font]

[FONT="]ATD’da ilk belirtiler, yavaş ve sinsi başlayan bellek bozukluğu, problem çözme zorluğu, çevreye alışılmış hızda ve doğrulukta yanıt verememe, dikkat dağınıklığıdır. Bellek bozukluğu (yeni bilgilerin kaydedilememesi) en karakteristik özelliktir. Hastalığın ilk evrelerinde iyi öğrenilmiş görevlerin yerine getirilmesinde sorun yoktur. Bununla birlikte, sözel ve mekansal episodik bellek kusuru sözel akıcılık, adlandırma gibi bilişsel becerilerde yetersizlikler söz konusudur. Kendisini ziyarete gelen birisinin unutulması, az önce anlatılmış bir konunun anlatılmadığını söyleyerek tekrar anlatılmasını istemesi, özel isimlerin, randevuların unutulması, ocakta yemek pişirilmekte olduğunun unutulması gibi örneklerden de anlaşılacağı üzere, hastalığın başından itibaren KSB daha çok etkilenmektedir (Almkvist ve Arnaiz, 2003). [/font]

[FONT="]Klinik öncesi ATD, genel olarak bilişsel becerilerde bozukluk ile tanımlanmasına rağmen, en yaygın bozulma episodik bellekte meydana gelmektedir. Episodik bellek testleri özel bir zaman ya da yere ait bilinçli hatırlamayı gerektirmektedir. Pek çok çalışmada, sözel (kelime listeleri, hikayeler) ya da sözel olmayan (fotoğraflar, yüzler, resimler) bilgilerin farklı şekillerde (sıralı hatırlama, tanıma, serbest hatırlama) geri getirilmesi istenmiştir. Yapılan araştırmalar, ATD geliştirme olasılığı olan bireylerin 3 yıllık bir dönem içinde söz konusu bilişsel işlevler ile genel bir bilişsel tarama testi olan Standardize Mini Mental Test (SMMT) puanlarında düşüş olduğunu göstermiştir (Small, Mobly, Jonsson, Jones ve Backman, 2003). [/font]

[FONT="]ATD’da klinik öncesi bozulma, episodik bellekteki bozulma ile başlamakta ve öğrenilen malzemeyi kayıt edememek şeklinde devam etmektedir. Buna göre, ATD’lı hasta yeni öğrenme yapamamakta; tekrarlanan denemeler öğrenmeyi sağlayamamaktadır. ATD’da tanıma belleği de bozulmaktadır. Tanıma görevlerindeki bozuk performans, geri getirmenin değil kayıt sürecinin bozulduğunun en açık işaretidir. Kayıt bozukluğu sonucu, (1) serbest hatırlama testlerinde ATD hastası yalnızca son sunulan bilgileri hatırlama eğilimi (recency effect) göstermekte, (2) gecikmeli hatırlama bozulmaktadır. Birçok çalışmada gecikmeli hatırlamanın, erken dönemdeki demans hastalarını, normal yaşlılardan ayırmada en iyi kriter olduğu bulunmuştur. Özetle, ATD’ın erken döneminde, uzak geçmişe ait anılar yakın geçmişe ait anılara kıyasla daha iyi hatırlanmaktayken, hastalığın ilerleyen dönemlerinde USB de dereceli olarak bozulmaktadır (Butters, Salmon ve Cullum, 1988; Öktem, 2003; Wilson ve ark., 1983).[/font]

[FONT="]ATD’ın erken döneminde semantik bellekte de bozulma görülebilmektedir. ATD hastalarında hatırlanması gereken bilginin işlenmesine yardımcı olabilecek semantik stratejiler ve ipuçlarını kullanma yeteneğinin azaldığı gösterilmiştir (Adlam ve ark., 2006; Hodges ve Salmon, 1992; Hodges ve Patterson, 1995; Öktem, 2003).[/font]

[FONT="]Yukarıda aktarılan araştırma bulgularından anlaşılacağı gibi, son on yıldır pek çok araştırmacı ATD’ın nöropsikolojik yordayıcılarını bulmayı amaçlamaktadır. Boylamsal çalışmaların çoğu sözel episodik belleğin ATD hastalığının erken evrelerinde bozulduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, gecikmeli hatırlama ile ölçülen sözel ve görsel episodik bellek ile semantik belleği değerlendiren sözel akıcılık testlerinin klinik öncesi ATD’ı en iyi yordayan ölçü araçları olduğu bildirilmiştir (Almkvist ve Arnaiz, 2003). [/font]

[FONT="]ATD’da bilişsel süreçlerdeki değişiklikleri Türk örneklemi üzerinde inceleyen çalışmalarda da literatürdeki çalışmalarla uyumlu bulgular elde edilmiştir (Anlıak 2000; Kaptanoğlu, 1998). Bu çalışmalardan birinde, belleği kapsamlı biçimde değerlendiren WMS-R alt test puanlarında ATD’lı hastalarda kontrol grubuna kıyasla düşme olduğu gösterilmiştir. Özellikle sözel belleği değerlendiren Mantıksal Bellek I, II ve görsel belleği değerlendiren Görsel Üretim I, II ve Sözel Çağışım Çiftleri I alt testlerinin sağlıklı denekleri ayırt etmede daha etkili olduğu görülmüştür (Anlıak, 2000). [/font]

[FONT="]1.5.3. ATD’da Dikkat Bozuklukları[/font]

[FONT="]ATD’ın erken dönemlerinde hastalar günlük faaliyetlerini yerine getirmekte zorluk yaşamaktadırlar. Bu gözlemler ATD hastalarının yaşadığı zorlukların temelinde dikkate ilişkin bozuklukların (dikkati odaklayamama, dikkatin çabuk dağılması gibi) yattığını, bu bozuklukların ATD’ın erken bulgusu olduğunu düşündürmektedir (Perry ve Hodges, 1999). ATD’ın erken ve orta evrelerinde basit dikkat (odaklanma) korunurken, karmaşık dikkat (dikkatin sürdürülmesi, konsantrasyon, bilişsel iz sürme) bozulmaktadır (Cangöz, 2006).[/font]

[FONT="]Bölünmüş dikkat ve seçici dikkat ATD’ın erken dönemlerinde bellek dışında bozulan ilk bilişsel işlevdir. Erken dönemde odaklanmış, sürekli dikkat korunmaktadır. Hastalığın orta evresinde bozulmaya başlamaktadır. Bölünmüş dikkat (dikkatin şaşırtıcı uyarıcılardan çekilmesi ve bir uyarıcıdan diğerine kaydırılması) ise bozulmaktadır. Bu nedenledir ki ATD’lı hastalar, çeldiricilerin karıştırıcı etkilerine daha fazla açıktırlar. ATD’lı hastalar kontrol grubuna kıyasla bulma ve ayırt etme gibi dikkat görevlerinde daha başarısızdır. Bu durum, rekabet eden ve çelişen tepkilerin ketlenmesi için gerekli olan modilasyon bozukluğuyla açıklanmaktadır (Perry ve Hodges, 1999). Sürekli dikkatteki bozulma ise, ATD’ın erken döneminde hafif düzeydedir ya da hiç yoktur. Dikkati sürdürme ve odaklanmada bozulma orta evrede belirginleşir, ileri evrede ise dramatik düzeyde bozulur (Nebes, 1992; Perry ve Hodges, 1999; Öktem, 2003; Sebastian, Menor ve Elosua, 2006).[/font]

[FONT="]Nestor ve arkadaşları (1991), ATD hastaların Seçmeli Tepki Zamanı (Choise Reaction Time: CRT) göreviyle ölçülen odaklanmış dikkatlerinde bozulma olduğunu, bu nedenle adı geçen görevdeki performanslarının yavaşladığını göstermişlerdir. [/font]

[FONT="]Levinoff, Saumier ve Chertkow (2004), ATD ve HBB hastaları ile sağlıklı yaşlı katılımcıları odaklanmış dikkat açısından karşılaştırmışlardır. Bu amaçla üç ayrı reaksiyon zamanı testi (Tepki Zamanı Testi, Seçmeli Tepki Zamanı Testi, İpucuyla Tepki Zamanı Testi) kullanılmıştır. Sonuçlar, ATD hastalarında odaklanmış dikkatin bozulduğunu ortaya koymuştur. HBB hastalarındaki dikkat bozukluğu ise istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olmasa da bozulmanın varlığına işaret etmiştir. [/font]

[FONT="]1.5.4. ATD’da Yönetici İşlev Bozuklukları[/font]

[FONT="]Yönetici işlevler, en yüksek ve en karmaşık bilişsel becerilere (planlama, irade, amaca yönelik hareket ve etkili performans gibi) kaynaklık etmektedir. Yönetici işlevler, bütün diğer bilişsel alanlardan gelen girdilere (bellek, dil ve algı gibi) kaynak sağlamaktadır. Bu anlamda, bilişsel işlevlerde yetersizlik demans hastalık tablosunun önemli bir özelliği olup yönetici işlevlerle yakından ilişkilidir (Voss ve Bullock, 2004). [/font]

[FONT="]Yönetici işlevlerle ilişkili beyin bölgelerinde meydana gelen değişimlere, hasar ve kayıplara bağlı olarak söz konusu işlevlerin rolü daha da iyi anlaşılmaktadır. Bu anlamda prefrontal lezyonlu hastalarda soyut akıl yürütme, yaratıcılık, problem çözme ve zihinsel esneklikte bozukluklar olduğu görülmektedir. Karmaşık davranışların düzenli olarak planlanması ve sıralanması, risk farklılıklarını temel alarak stratejik karar verme, çeşitli olaylara aynı anda dikkat yöneltebilme ve konsantrasyon odağını birinden diğerine yönlendirebilme yani bilişsel esneklik, karmaşık bir durumun bağlam ve ana fikrini kavrama kapasitesi, çeldiriciler ve bozucu etkiye direnç, çok adımlı yönergeleri takip edebilme, anlık ama uygunsuz cevap eğilimlerinin baskılanması ve perseverasyon olmadan davranışsal çıktıyı sürdürebilme yeteneklerinin her birinin kayda değer biçimde bozulabildiği görülmektedir (Mesulam, 2004). [/font]

[FONT="]Yönetici işlevlerdeki bozukluklar ATD’ın erken klinik döneminde episodik bellek bozukluklarını izlemektedir. ATD’ın erken dönemlerinde yönetici işlevlerdeki bozulma, öncelikle soyutlama yeteneğindeki yetersizlikle kendini göstermektedir. Soyutlama yeteneğini ölçmede; atasözlerini yorumlama ve iki nesne arasındaki benzerlikleri bulma gibi görevler kullanılabilmektedir. Erken dönemde ATD hastası somutlaştırma şeklinde bozukluk gösterirken, orta evrede niteliksiz cevaplar vermekte veya ikincil özelliklere takılmaktadır. İleri evrede ise hasta sadece nesneler arasındaki farkı söyleyebilmektedir (Nebes, 1992; Öktem, 2003; Voss ve Bullock, 2004). [/font]

[FONT="]ATD tanısı konulan hastalarda yönetici işlevlerin bozulması, hastanın günlük hayatında yemek pişirme, giyinme, alışverişe çıkmak, hesap yapmak gibi günlük faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde görülen başarısızlıkla ortaya çıkmaktadır. Birden fazla işi bir arada yürütme ya da birkaç kişi arasındaki konuşmaları takip edebilme gibi yönetici işlevlere dayanan davranışlar ATD evreleri boyunca ilerleyerek bozulmaktadır (Almkvist ve Arnaiz, 2003; Öktem, 2003; Perry ve Hodges, 1999). [/font]

[FONT="]Levinoff ve arkadaşları (2006), Bilişsel Tahmin Testi (Cognitive Estimation Test: CET) performansı ile bazı nöropsikolojik testlerin, sağlıklı yaşlı katılımcılar ile HBB ve ATD hastalarını ayırt edip etmediğini araştırmışlardır. CET, yönetici işlevlerle ilişkili birtakım bilişsel faktörleri kapsamaktadır. Araştırmada nöropsikolojik test olarak; Fonemik Sözel Akıcılık Testi, Kategori Akıcılığı Testi, Boston Adlandırma Testi, WMS, WAIS Blok Desenler ve Benzerlikler alt testleri kullanılmıştır. Sonuçta, söz konusu nöropsikolojik testlerin üç grubu birbirinden ayırdığı ve ATD hastalarının en düşük puanları aldığı gösterilmiştir. Ayrıca, yönetici işlevlere duyarlı CET performansı ATD’ın erken evrelerinde yönetici işlev bozukluklarının olduğunu ortaya koymuştur. [/font]

Yukarıda aktarılan ve incelenen yazın bağlamında bellek, dikkat ve yönetici işlevlerin ölçülmesinde kullanılan tarama testleri ile nöropsikolojik testler Tablo 1.3’de özetlenmiştir.

Tablo 1.3 İncelenen Yazın Bağlamında Bellek, Dikkat ve Yönetici İşlevlerin Ölçülmesinde
Kullanılan Tarama Testleri ile Nöropsikolojik Testler ve Duyarlı Oldukları Bilişsel İşlevleri Gösteren Özet Tablo

Mini Mental Test
(Mini Mental State Exam: MMSE)
Karaman, Aksu, Çatakoğlu, Ersoy ve Arman, 1997
Fleisher ve ark., 2008
Small, Mobly, Jonsson, Jones ve Backman, 2003
Grundman, Petersen ve Ferris, 2004
Klinik Demans Evreleme Ölçeği
(Clinical Dementia Rating Scale: CDR)
Grundman, Petersen ve Ferris, 2004
Alzheimer Hastalığı Değerlendirme Ölçeği-Bilişsel alt testi
(Alzheimer’s Disease Asessment Scale-Cognitive subtest: ADAS-Cog)
Fleisher ve ark., 2008



1. Bellek İşlevleri
Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R)
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Nordlund ve ark., 2005
Luis ve ark., 2004
Loewenstein ve ark., 2006
Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005
Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
Anlıak, 2000
Kaptanoğlu, 1998
Levinoff ve ark., 2006
WAIS Sözcük Dağarcığı alt testi
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Cangöz ve Selekler, 2003
Paragraf Hatırlama Testi (anlık ve gecikmeli)
Grundman, Petersen ve Ferris, 2004
Fleisher ve ark., 2008
Rey İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT)
Nordlund ve ark., 2005
Cangöz ve Selekler, 2003
Rey Karmaşık Şekil Hatırlama
Nordlund ve ark., 2005
Rozzini ve ark., 2007
Benton Yüz Tanıma Testi
Nordlund ve ark., 2005
Cangöz ve Selekler, 2003
Kısa Öykü Hatırlama Testi
Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005
Rozzini ve ark., 2007
Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi-Yetişkin Formu (GİSD-B)
Cangöz ve Selekler, 2003
Gecikmeli İşitsel Sözcük Hatırlama Testi
Artero ve ark., 2003
Obje Belleği Testi (Total Recall of Three Trial Fuld Object Memory Evaluation: OME)
Loewenstein ve ark., 2006
Sözel Bellek Testi
Small ve ark., 2003
Sözel Olmayan Bellek Testi
Kelime Kökü Tamamlama Testi (Priming)
Cangöz ve Selekler, 2003
Zhang ve ark., 2007
Gecikmeli 10 Kelime Hatırlama
Fleisher ve ark., 2008
2. Dikkat ve Yönetici İşlevler

Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği (WAIS) Sayı Uzamı, Sayı-Sembol alt testleri
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Nordlund ve ark., 2005
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
İz Sürme Testi
(Trail Making Test: TMT)
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Nordlund ve ark., 2005
Loewenstein ve ark., 2006
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
Rozzini ve ark., 2007
Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson (2007)
Sayı-Sembol Modaliteler Testi
Fleisher ve ark., 2008
Sayı Dizisi Testi (geriye doğru)
Saat Çizme Testi
Fleisher ve ark., 2008
Luis ve ark., 2004
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
Labirent Kopyalama
Fleisher ve ark., 2008
Porteus Labirentleri
Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007
Wisconsin Kart Eşleme Testi
(Wisconsin Card Sorting Test: WCST)
Nordlund ve ark., 2005
Frisoni ve ark., 2002
Stroop Testi
Nordlund ve ark., 2005
Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007
Raven Progresif Matrisler Testi
(Raven Standard Progressive Matrices: RSPM)
Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005
Finansal Kapasite Ölçeği
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
Griffiths ve ark., 2003
Yap-Yapma Testi (Go/No-Go)
Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007
Seçmeli Tepki Zamanı (Cohice Reaction Time)
Nestor ve ark., 1991
Levinoff, Saumier ve Chertkow, 2004
Tepki Zamanı Testi (Reaction Time)
Levinoff, Saumier ve Chertkow, 2004
İpucuyla Seçmeli Tepki Zamanı Testi
(Cued Choice Reaction Time)
Bilişsel Tahminleme Testi
(Cognitive Estimation Test: CET)
Levinoff ve ark., 2006
Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği (WAIS) Benzerlikler alt testi
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Nordlund ve ark., 2005
Levinoff ve ark., 2006
Token Testi
Nordlund ve ark., 2005
Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005
Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005
Nordlund ve ark., 2005
Luis ve ark., 2004
Frisoni ve ark., 2002
Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005
Levinoff ve ark., 2006
Fleisher ve ark., 2008
Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005
Artero ve ark., 2003
Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007
Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005

Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007
Levinoff ve ark., 2006
3. Dil
Boston Adlandırma Testi
Karaman, Aksu, Çatakoğlu, Ersoy ve Arman, 1997
Fleisher ve ark., 2008
Nordlund ve ark., 2005
Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006
Levinoff ve ark., 2006
Kelime Çağrışım Testi (Controlled Oral Word Association Test)
Loewenstein ve ark., 2006
4. Görsel-Mekansal İşlevler
Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği (WAIS) Blok Desenler
Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004
Nordlund ve ark., 2005
Luis ve ark., 2004
Levinoff ve ark., 2006
Yapılandırma Testi
Artero ve ark., 2003
Rey Karmaşık Figür Kopyalama Testi
Nordlund ve ark., 2005







1.6. ARAŞTIRMANIN AMACI

Bu araştırmanın temel amacı, ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcıların dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı nöropsikolojik test (Stroop Testi TBAG Formu –ST-, İz Sürme Testi –İST-, İşaretleme Testi –İT-, Raven Standart Progresif Matrisler Testi –RSPM- ile belleği değerlendiren Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu –WMS-R-) performanslarını karşılaştırmaktır. Araştırmanın ikincil amacı, ATD ve HBB hasta gruplarının dikkat ve yönetici işlevlere ilişkin nöropsikolojik profilini belirlemek ve ülkemizde anılan hasta gruplarını ayırt etmede kullanılabilecek bir nöropsikolojik test bataryası önermektir. Bu amaçlar doğrultusunda araştırma soruları aşağıda sıralanmıştır:

1- ATD ve HBB tanısı almış hastalar ve sağlıklı yaşlı katılımcılar arasında WMS-R puanları açısından fark var mıdır?
2- ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılar arasında Stroop Testi TBAG Formu puanları açısından fark var mıdır?
3- ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılar arasında İz Sürme Testi puanları açısından fark var mıdır?
4- ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılar arasında İşaretleme Testi puanları açısından fark var mıdır?
5- ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılar arasında Raven Standart Progresif Matrisler Testi puanları açısından fark var mıdır?














2.1. KATILIMCILAR

Bu araştırma Nisan 2007-Haziran 2008 tarihleri arasında, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji Anabilim Dalı’na başvuran 56–85 ([FONT="][IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= 71.46) yaşları arasında 26 ATD (11 kadın, 15 erkek) ve 52–84 ([FONT="][IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= 71.25) yaşları arasında 28 HBB (10 kadın, 18 erkek) olmak üzere toplam 54 hasta ile hasta grubuyla yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, el tercihi açısından eşdeğerde 56–87 ([FONT="][IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]=70.38) yaşları arasında 29 sağlıklı yaşlı (13 kadın, 16 erkek) toplam 83 katılımcı üzerinde yürütülmüştür. Katılımcılar, aşağıda belirtilen dahil edilme ölçütlerine göre seçilen gönüllü bireylerdir.

Sağlıklı yaşlı katılımcılar T. C. Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na (SHÇEK) bağlı Ankara Seyranbağları Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi ile Ankara Ümitköy Huzurevi sakinleri arasından seçilmiştir. Örneklemi oluşturan katılımcılar eğitim düzeyi açısından en az ilkokul mezunu (5 yıl) olan bireylerdir. Örneklemi oluşturan katılımcıların demografik özellikleri Tablo 2.1‘de verilmiştir. Her üç grupta yer alan katılımcıların araştırmaya katılım konusunda yazılı izinleri alınmıştır. Bu amaçla hem hasta hem de sağlıklı katılımcılar için kullanılan Aydınlatılmış Onam Formu (Kontrol ve Hasta Grupları İçin) Ek 1’de sunulmuştur. Örneklemi oluşturan tüm katılımcılara dahil edilme ölçütlerine uygunluklarını belirlemek üzere, aşağıda sıralanan nörolojik tarama testleri uygulanmıştır. Tarama ölçeklerinden Standardize Mini Mental Test (SMMT), İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA), Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) ve Wechsler Bellek Ölçeği-Geliştirilmiş Formu (WMS-R) dışındakiler rutin nörolojik muayenenin bir parçası olarak nörologlar tarafından uygulanmıştır. Tarama testlerine ilişkin detaylı bilgi ‘Araç ve Gereçler’ bölümünde verilmiştir.

Uygulanan Tarama Testleri:
1- Standardize Mini Mental Test (SMMT) (Folstein, Folstein ve McHugh, 1975; Güngen ve ark., 2002),
2- Klinik Demans Evreleme Ölçeği-Uzun Form (KDÖ) (Clinical Dementia Rating:CDR) (Morris ve ark., 1997),
3- İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA) (Pfeiffer ve ark., 1982; Selekler, Cangöz ve Karakoç, 2004),
4- Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) (Scheikh ve Yesavage, 1986; Ertan ve Eker, 2000),
5- Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) (Wechsler, 1987; Karakaş ve ark., 2006).

HBB grubunu oluşturan hastalar Petersen ölçütleri (Petersen ve ark., 1997) esas alınarak belirlenmiştir. Buna göre, subjektif bellek yakınması ile Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji Kliniği’ne başvuran, nörolojik değerlendirmesi normal sınırlarda olup, eğitimliler için SMMT’den (Güngen ve ark., 2002) 24 puan ve üzerinde, KDÖ-Uzun Form’dan (Morris ve ark.,1997) 0.5 puan ve standart bir bellek testi olan WMS-R’den (Karakaş ve ark. 2006) ortalama puanın 1.5 standart sapma altında puan almış olanlar ile İFA’dan 60–69 yaş arası grupta 2 ya da daha fazla faaliyetten 15 ya da daha az ve 70 yaş ve üstü grupta üç ya da daha fazla faaliyetten 9 ya da daha az puan almış olan katılımcılar arasından seçilmiştir. HBB grubunda 10 kadın, 18 erkek olmak üzere toplam 28 HBB hastası yer almıştır.

ATD grubunu oluşturan hastalar Amerikan Ulusal Nörolojik ve İletişimsel Bozukluklar İnme ve Alzheimer Birliği (NINCDS-ADRA) (McKhann ve ark., 1984) ölçütleri esas alınarak belirlenmiş ve KDÖ-uzun form kullanılarak hafif, orta ve ağır evre olmak üzere sınıflandırılmıştır. Buna göre, ATD’ı olan hasta grubunda, 21 hafif (9 kadın, 12 erkek), 3 orta (1 kadın, 2 erkek) ve 2 ağır evre (1 kadın, 1 erkek) olmak üzere toplam 26 ATD hastası yer almıştır.

Sağlıklı yaşlı bireylerin seçiminde kullanılan ölçütler ise SMMT’den 24 puan ve üzerinde, GDÖ’den 11 puan ve altında, İFA’dan 60–69 yaş arası grupta 2 ya da daha fazla faaliyetten 15 ya da daha az ve 70 yaş ve üstü grupta üç ya da daha fazla faaliyetten 9 ya da daha az puan almış olmak olarak belirlenmiştir.

Ayrıca hasta ve kontrol grubunda yer alan katılımcılara Demografik Bilgi Toplama Formu (Ek 2) uygulanmıştır. Bu formdan elde edilen bilgiler doğrultusunda, bilişsel süreçleri etkileyebilecek ilaç kullanan ya da bu tür ilaçları uzun süreli olarak kullanıp bırakan veya nörolojik ya da psikiyatrik rahatsızlık öyküsü olan bireyler araştırmaya dahil edilmemiştir. Katılımcıların el tercihinin belirlenmesinde ‘makas, kalem, tarak’ gibi aletleri hangi elle kullandıklarına ilişkin sözel beyanları esas alınmıştır. ATD ve HBB olan hasta grupları ile sağlıklı yaşlı katılımcı grubunun tarama ölçek ve/veya testlerinden aldıkları puanların ortalama ve standart sapmaları Tablo 2.2 ‘de özetlenmiştir.

Katılımcıların Seçiminde Kullanılan Dışlama Ölçütleri: Bilişsel işlevlerde bozulmaya neden olabilecek fokal beyin hasarı belirtileri veya işaretleri olanlar, nöro-radyolojik testlerde (BBT veya MRI) fokal lezyonu olanlar, kafa travması olanlar, psikiyatrik bir bozukluğu olanlar ve son üç gün içerisinde test performansını etkileyebilecek ilaç kullananlar araştırmaya dahil edilmemiştir.

Hasta gruplarına uygulanan tüm tarama ölçekleri ile nöropsikolojik testler normal kontrol grubundaki katılımcılara da uygulanmıştır.

Tablo 2.1 Katılımcıların Demografik Özellikleri

Yaş

ATD Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 71.46
ss = 7.37

HBB Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 71.25
ss = 8.32

Kontrol Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 70.38
ss = 7.14

Eğitim Yılı

ATD Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 8.81
ss = 4.06

HBB Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 12.82
ss = 3.40

Kontrol Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 10.72
ss = 3.91

Cinsiyet

ATD Grubu
Kadın= 11
Erkek= 15

HBB Grubu
Kadın= 10
Erkek= 18

Kontrol Grubu
Kadın= 13
Erkek= 16






Medeni Hal

ATD Grubu


Evli= 19
Dul/Boşanmış= 6
Bekar= 1

HBB Grubu

Evli= 23
Dul/Boşanmış= 5
Bekar= 0

Kontrol Grubu
Evli= 15
Dul/Boşanmış=12
Bekar= 2
Meslek

ATD Grubu

Emekli= 17
Çalışan= 0
Çalışmayan= 9

HBB Grubu

Emekli= 19
Çalışan= 4
Çalışmayan= 5

Kontrol Grubu

Emekli= 21
Çalışan= 0
Çalışmayan= 8
El Tercihi
ATD Grubu
Sağ= 24
Sol= 2
(% 7.69)
HBB Grubu
Sağ= 27
Sol= 1
Kontrol Grubu
Sağ= 28
Sol= 1






2.2. ARAÇ ve GEREÇLER

ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılara nörolojik tarama amacıyla, bilişsel işlevleri genel olarak değerlendiren SMMT, gündelik hayat aktivitelerinde bağımlılık düzeyini değerlendiren İFA ve yaşlı örneklemde depresyon düzeyini değerlendiren GDÖ ölçeği ile bellek, dikkat ve yönetici işlevleri ölçmeye yönelik bir nöropsikolojik test bataryası (belleğin farklı boyutlarını ölçmeye yönelik WMS-R, dikkat ve yönetici işlevleri ölçmeye yönelik İşaretleme Testi (İT), Stroop TBAG, İz Sürme Testi (İST) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) olmak üzere toplam beş nöropsikolojik test uygulanmıştır.

2.2.1. Tarama Amacıyla Kullanılan Test ve/veya Ölçekler

2.2.1.1. Standardize Mini Mental Test (SMMT)

SMMT ilk kez Folstein, Folstein ve McHugh (1975) tarafından geliştirilmiştir. Test, yaşlıların, özellikle de deliryumda olan ve demanslı yaşlıların muayenesinde kullanılan, uygulaması kısa süren bir bilişsel değerlendirme aracı olarak geliştirilmiştir. Test, bilişsel işlevlerin genel olarak değerlendirilmesinde kullanılabilecek, kısa, kullanışlı ve standart bir uygulamadır. SMMT’in bilişsel işlevleri değerlendiren daha kapsamlı Wechsler Erişkin Zeka Ölçeği (WAIS) ve Modifiye Blessed Test (MBT) gibi tarama testleri ile yüksek korelasyon gösterdiği bildirilmektedir (Fillenbaum, Heyman, Wilkinson ve Haynes, 1987; Horton, Slone ve Shapiro, 1987). SMMT puanları ile kraniyal Bilgisayarlı Tomografi (BT) anormallikleri (Tsai ve Tsuang, 1979) ve serebral ventriküllerin hacimleri (Pearlson ve Tune, 1986) gibi radyolojik ölçümler arasında korelasyon gösterilmiştir (DeKosky, Shih, Schmith, Coupal ve Kirkpatrick, 1990). Yönelim, kayıt belleği, dikkat ve hesaplama, hatırlama ve lisan olmak üzere beş ana başlık altında toplanmış olan SMMT 11 maddeden oluşmakta ve toplam puan olan 30 üzerinden değerlendirilmektedir. 24–30 puan arası normal, 18–23 puan arası hafif düzeyde, 10–17 puan arası orta düzeyde, 10 puan ve altı ağır düzeyde demans ile uyumludur. Testin uygulama süresi yaklaşık 10 dakikadır. Uluslararası alanda yaygın olarak kullanılan bu testin Türk toplumunda hafif demans tanısı için geçerlik ve güvenirlik çalışmaları Güngen ve arkadaşları (2002) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada SMMT’in, demans ve kontrol grubu arasında anlamlı bir fark ortaya koyduğu gösterilmiştir. Eşik değer olan 23/24 değerinin hafif demansın normalden ayırımında en uygun değer olduğu anlaşılmıştır. Bu değer 0.91 düzeyinde duyarlık, 0.95 düzeyinde özgüllük göstermiştir. Pozitif ve negatif yordayıcı değerleri ve Kappa değeri ise sırasıyla 0.90, 0.95 ve 0.86’dır. Uygulayıcılar arası güvenirlik incelemesinde yapılan analize göre ise her iki uygulayıcıdan elde edilen toplam puanlar arasında korelasyon r: 0.99, Kappa değeri ise 0.92 olarak saptanmıştır. SMMT’in Türk toplumunda hafif demans tanısında geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu saptanmıştır. SMMT cevap formu Ek 3’te verilmiştir.


2.2.1.2. İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA)

İFA 10 adet karmaşık günlük hayat faaliyetine (örneğin, fatura ödemek, gelir ve giderleri dengelemek, para hesabı yapmak, tek başına alışverişe çıkmak, öz bakım) ilişkin performansı değerlendiren kısa ve bilgi kaynağı kişiye dayalı bir ankettir (Pfeiffer ve ark., 1982). Bilgi kaynağı, hastanın geçmişine ve bugününe ilişkin gerçek ve doğru (güvenilir) kişisel bilgilere sahip olmalıdır. Bu nedenle anket genellikle, yetişkin bireye ya da hasta ise o bireye bakmakla yükümlü aile fertlerinden birine uygulanmaktadır. Bu araştırmada, anket hastaya bakmakla yükümlü birinci dereceden yakınlara uygulanmıştır. Bireyin ankette yer alan 10 adet aktiviteden her birine ilişkin performansı 0–3 arasında puanlanmaktadır. Buna göre İFA’dan alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 30’dur. 60–69 yaş arası grupta 2 ya da daha fazla faaliyetten 15 ya da daha fazla ve 70 yaş ve üstü grupta üç ya da daha fazla faaliyetten 9 ya da daha fazla puan almış olmak işlevsel faaliyetlerde bozukluk olduğuna ve bireyin başka birisine bağımlılığına işaret etmektedir. Testin yaklaşık uygulama süresi 10 dakikadır. İFA’ nın 50 yaş ve üstü Türk örneklemi üzerinde uyarlama ve norm belirleme çalışması yapılmıştır (Selekler, Cangöz ve Karakoç, 2004). Bu çalışmada, yaş ve eğitim düzeyinin İFA puanları üzerindeki etkisi anlamlı bulunurken, cinsiyetin etkili olmadığı gösterilmiştir. İFA cevap formu Ek 4’te verilmiştir.

2.2.1.3. Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ)

Scheikh ve Yesavage (1986) tarafından geriatrik örnekleme yönelik olarak geliştirilmiş bir depresyon ölçeğidir. GDÖ geriatrik örneklemde, depresyon açısından, risk altındaki bireylerin ortaya çıkarılmasında yaygın olarak kullanılan bir araçtır. Ölçek öz bildirime dayalı 30 sorudan meydana gelmiştir. Sorular ‘Evet-Hayır’ biçiminde cevaplanmaktadır. Ölçek puanlanırken, her soruya depresyon lehine verilen cevap için 1 puan, depresyon aleyhine verilen cevap için 0 puan verilmekte ve sonuçta elde edilen toplam puan depresyon puanı olarak kabul edilmektedir. GDÖ’den alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 30’dur. GDÖ’nün yaklaşık uygulama süresi 15 – 20 dakikadır. Ölçeğin ülkemiz kültürü için geçerlik ve güvenirlik çalışmaları Ertan ve Eker (2000) tarafından yapılmıştır. Buna göre ölçeğin iç tutarlılık katsayısı .91 ve test tekrar test güvenirliği .74 olarak hesaplanmıştır. Anılan testten 11 puan ve üstünde alan katılımcılar çalışmaya dahil edilmemiştir. GDÖ cevap formu Ek 5’te verilmiştir.

Tablo 2.2 Alzheimer Tipi Demans (ATD) ve Hafif Bilişsel Bozukluk (HBB) Hastaları ile Sağlıklı Yaşlı Katılımcıların Tarama Ölçeklerinden Aldıkları Puanların Ortalama ve Standart Sapmaları ile Dahil Edilme Kriterleri

ATD Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 20.54
ss = 3.43
Kesme Puanı
ATD Grubu= Puan ≤ 24
HBB Grubu= Puan ≥ 24
Sağlıklı Kontrol Grubu = Puan≥ 24
HBB Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 26.36
ss = 1.85
Kontrol Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG]= 27.24
ss = 1.53
ATD Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 12.31
ss = 6.13
Kesme Puanı
60–69 yaş= 2 ya da daha fazla faaliyetten puan ≤ 15
70 yaş ve üstü= 3 ya da daha fazla faaliyetten puan ≤ 9
HBB Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 5.61
ss = 5.69
Kontrol Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 0.90
ss = 1.76
ATD Hastaları
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 4.35
ss = 1.87

Kesme Puanı
Puan ≤ 11
HBB Hastaları
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 4.82
ss = 1.54
Kontrol Grubu
[IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image008.jpg[/IMG] = 4.83
ss = 2.73








2.2.2. Nöropsikolojik Değerlendirme Amacıyla Kullanılan Test Bataryası

Nöropsikolojik değerlendirme kapsamında kullanılan test bataryasında beş adet nöropsikolojik test bulunmaktadır. Bunlar: WMS-R, Stroop Testi-TBAG, İST, İT ve RSPM’dir.

2.2.2.1. Belleğin Değerlendirilmesinde Kullanılan Nöropsikolojik Test

Araştırmada belleğin farklı boyutlarını değerlendirmek amacıyla, kapsamlı bir nöropsikolojik test olan Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) kullanılmıştır.

2.2.2.1.1.Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R)

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (Wechsler Memory Scale - Revised: WMS-R) Wechsler (1987) tarafından ilk olarak 1945 yılında geliştirilmiştir. D’Elia, Staz ve Schretlen’e (1989) göre, WMS-R, belleğinin ölçülmesi bakımından en kapsamlı ve psikometrik bakımdan en gelişmiş ölçme aracıdır. Bireysel olarak uygulanan WMS-R’deki 13 alt testten 21 puan elde edilmektedir. WMS-R’de yer alan alt testler, Genel Bilgi ve Yönelim, Zihinsel Kontrol, Şekil Belleği, Mantıksal Bellek I, Görsel Çağrışım Çiftleri I, Sözel Çağrışım Çiftleri I, Görsel Üretim I, Sayı Uzamı, Görsel Bellek Uzamı, Mantıksal Bellek II, Görsel Çağrışım Çiftleri II, Sözel Çağrışım Çiftleri II ve Görsel Üretim II’dir. Bu alt testlerde sözel ve görsel bellek (verbal and visual memory) anlık (immediate recall) veya gecikmeli (delayed recall) olarak ölçülmektedir.

WMS-R’nin Genel Bilgi ve Yönelim alt test puanı, doğru cevaplar için verilen puanların toplamından oluşmaktadır. Zihinsel Kontrol alt testi 3 madde içermektedir. Test maddeleri, sayı ve harflerin belirli süre içinde sırayla veya atlanarak söylenmesini içermektedir. Zihinsel alt test puanı, maddelere verilen puanların toplamından oluşmaktadır. Şekil Belleği alt testinde katılımcıdan soyut şekillere kısa süre bakması istenmekte, daha sonra onları başka şekiller arasından tanıması istenmektedir. Alt test 4 madde içermekte, Şekil Belleği alt testi puanı, bu puanların toplamından oluşmaktadır. Mantıksal Bellek I alt testinde iki ayrı hikaye (A ve B) okunmakta ve katılımcıların bunları dinledikten hemen sonra tekrarlaması istenmektedir. Her hikayede puanlanabilecek 25 unsur bulunmakta, A ve B hikayeleri için ayrı ayrı elde edilen puanlardan Mantıksal Bellek I alt testi puanı elde edilmektedir. Görsel Çağrışım Çiftleri I alt testinde, katılımcıya, her biri farklı renklerle birlikte sunulan altı soyut şekil gösterilmektedir. Hemen sonra katılımcıdan, şekillerin her biriyle verilmiş olan rengi tanıması istenir. Üç deneme için puanların toplamından Görsel Çağrışım Çiftleri I alt testi toplam puanı hesaplanmaktadır. Sözel Çağrışım Çiftleri I alt testinde katılımcılara 8 kelime çifti okunmaktadır. Daha sonra ilk kelimeler okunup katılımcıdan ikinci kelimeleri hatırlaması istenmektedir. Puanlama ilk üç deneme için yapılmakta, puanların toplamından Sözel Çağrışım Çiftleri I alt testi puanı hesaplanmaktadır. Görsel Üretim I alt testinde katılımcıya dört geometrik şeklin her biri sırası içinde 10’ar saniye süreyle gösterilmekte, her bir gösterimin ardından katılımcının şekli akıldan çizmesi istenmektedir. Her bir kart, belirli niteliklere ve belirli sayıdaki ölçüte göre puanlanmakta, puanların toplamından Görsel Üretim I alt testi toplam puanı hesaplanmaktadır. Sayı uzamı alt testinde katılımcıya giderek artan uzunluktaki sayı dizileri okunmaktadır. Düz sayı uzamı ve ters sayı uzamı için ayrı ayrı hesaplanan puanların toplamından Sayı Uzamı Alt Testi toplam puanı hesaplanmaktadır. Görsel Bellek Uzamı alt testinde bir kart üzerindeki karelere belirli sıralarda ve giderek uzayan diziler halinde dokunulmaktadır. Düz ve ters görsel bellek sayı uzamı için ayrı ayrı hesaplanan puanların toplamından Görsel Bellek Uzamı alt testi toplam puanı hesaplanmaktadır. İlk grup alt testin ardından, katılımcıya daha önce bildirilmiş olduğu üzere bazı alt testler gecikmeli olarak tekrar uygulanmaktadır. Bu alt testlerden ilk sırada Mantıksal Bellek II alt testi, ardından Görsel Çağrışım Çiftleri II, Sözel Çağrışım Çiftleri II, Görsel Üretim II alt testleri uygulanmakta ve ilk grup alt testlerde olduğu gibi puanlanmaktadır (Karakaş, 2006).

Katılımcılar tepkilerini, alt testin özelliğine göre, sözel olarak ya da hareketleriyle (işaret ederek, çizerek ya da dokunarak) vermektedir. Test uygulayıcısı tepkileri WMS-R için geliştirilmiş olan standart kayıt formunu kullanarak kaydetmektedir. Testin yaklaşık uygulama süresi 90 dakikadır. WMS-R cevap formu Ek 6’da verilmiştir.

WMS-R’nin Türk toplumu için standardizasyon çalışmaları yapılmıştır (Karakaş, 2006). Test-tekrar güvenirliği çalışmasında, genel bilgi yönelim puanının dışındaki tüm puanlar için korelasyon katsayıları p<.01 (şekil belleği puanı) ile p<.001 (diğer tüm puanlar) düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Güvenirlik katsayıları 0.38 (şekil belleği puanı) ile 0.87 (mantıksal bellek II puanı) arasında değişmiş olup, Türk toplumu için hesaplanmış olan güvenirlik katsayıları orijinal WMS-R’dekine eşdeğer niteliktedir (Karakaş, Kafadar ve Eski, 1996).

Türk toplumu üzerindeki çalışmada test puanlarının yaştan etkilendiği ve WMS-R alt testlerinin, orijinal WMS-R’deki gibi, genel bellek ve dikkat konsantrasyon faktörleri altında gruplaştığını göstermiştir. Ayrıca, WMS-R alt testlerinden sözel içerikli ve görsel mekansal içerikli olanlar ayrı ayrı faktörler altında toplanmıştır. WMS-R üzerinde yapılan bu çalışmalar, testin geçerli bir ölçme aracı olduğunu ortaya koymaktadır (Karakaş, 2006).

2.2.2.2. Dikkat ve Yönetici İşlevlerin Değerlendirilmesinde Kullanılan Nöropsikolojik Testler

Araştırmada dikkat ve yönetici işlevler kapsamında ele alınan değişik bilişsel işlevleri (planlama, soyut düşünme, set değiştirme, tepki ketlemesi, basit ve karmaşık dikkat gibi) değerlendirmek amacıyla dört adet nöropsikolojik test kullanılmıştır. Bunlar: Stroop Testi TBAG Formu (Stroop TBAG), İz Sürme Testi, (İST) İşaretleme Testi (İT) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM)’dir.

2.2.2.2.1. Stroop Testi (ST) TBAG Formu

Stroop Testi ilk olarak Stroop (1935) tarafından bir deneysel görev olarak geliştirilmiştir. Stroop etkisi, kelimenin yazılışında kullanılan renk ile kelimenin ifade ettiği renk farklı olduğunda elde edilmektedir. Stroop bozucu etkisi olarak da bilinen olay ketleme yapamamaktan; renk isimlerini söylemenin, renkleri ifade eden kelimeleri okumadan daha uzun zaman almasından kaynaklanmaktadır. Stroop etkisi güvenilir bir davranış fenomenidir; bu etki, değişik uyarıcı ve tepki koşulları altında, kolaylaştırıcı (facilitatory) ve ketleyici (inhibitory) etkilerin bulunduğu tüm durumlarda elde edilmektedir (MacLeod, 1991; Santos ve Montgomery, 1962).

Stroop görevi ile ilgili kapsamlı bir tarama makalesinde MacLeod (1991) Stroop Testi’nin, algı hedefinin veya algısal kurulumun değiştirilmesiyle ilgili olduğunu belirtmektedir. Stroop Testi algısal kurulumu değişen talepler doğrultusunda ve bir “bozucu etki” altında değiştirebilme becerisini; alışılmış bir davranış örüntüsünü bastırabilme ve olağan olmayan bir davranışı yapabilme yeteneğini ortaya koymaktadır (Spreen ve Strauss, 1991). Mevcut araştırma kapsamında, Türk kültürü için standardizasyon çalışmaları yapılmış olanStroop Testi TBAG Formu (Stroop TBAG) (Karakaş, 2006) kullanılmıştır.

Stroop Testi TBAG Formu malzemesi 14.0 cm x 21.5 cm. boyutlarında dört adet beyaz karttan oluşmakta, her kartın üzerinde seçkisiz olarak sıralanmış 4’er maddeden oluşan 6 satır bulunmaktadır. Bu kartlar testin “uyarıcı” maddelerini içermektedir. Birinci kartın üzerinde siyah olarak basılmış renk isimleri (mavi, yeşil, kırmızı ve sarı kelimeleri) bulunmaktadır. İkinci kartta mavi, yeşil, kırmızı ve sarı renklerde basılmış renk isimleri (mavi, yeşil, kırmızı ve sarı kelimeleri) bulunmaktadır. Bu kartta, her kelimenin basımında kullanılan renk, kelimenin ifade ettiği renkten farklıdır. Üçüncü kartta mavi, yeşil, kırmızı ve sarı renklerde basılmış 0.4 sm. çapında daireler bulunmaktadır. Dördüncü kartta ise mavi, yeşil, kırmızı ve sarı olarak basılmış renk ismi olmayan nötr kelimeler (kadar, zayıf, ise ve orta) bulunmaktadır. Stroop Testi TBAG formunda her bir alt testin başlangıcından sonuna kadar geçen süre, yapılan hata sayısı ve düzeltilen tepki sayısı olmak üzere üç tür puan hesaplanmaktadır. Testin yaklaşık uygulama süresi 10 dakikadır. Stroop Testi TBAG formunun cevap formu Ek 7’de verilmiştir.

Stroop Testi TBAG Formundaki beş alt testte süre puanları için elde edilen test-tekrar test korelasyon katsayılarının 0.26 ile 0.88 arasında değiştiği ve bu korelasyon katsayılarının istatistiksel olarak anlamlı olduğu (p<.05) görülmektedir. Bu sonuç, Stroop Testi TBAG Formunun süre puanları açısından, ülkemiz örnekleminde güvenilir bir ölçme aracı olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Aynı çalışmada, yaşın Stroop Testi TBAG Formu’nun beş alt testinin tümündeki süre puanlarını anlamlı (p<.001) olarak etkilediğini göstermiştir (Karakaş ve ark., 1999).

2.2.2.2.2. İz Sürme Testi (İST)

İz Sürme Testi (İST) Reitan (1958) tarafından geliştirilmiştir. İST’i, görsel-motor kavramsal tarama, motor hız, planlama, sayısal bilgi, soyut düşünme, uyarıcının fiziksel özellikleri tarafından yaratılan tepki eğiliminin ketlenmesi, set değiştirme, sürekli dikkat, konsantrasyon ve engellenmeye karşı tolerans gibi farklı becerileri gerektiren uygulanması kolay bir görevdir (Demakis, 2004; Lezak, 1995; Spreen ve Strauss, 1991).İST motor bileşenleri olan karmaşık bir görsel tarama testi olup, frontal bölge işlevlerine duyarlıdır (Demakis, 2004; Meguro ve ark., 2003). Bu testte başarılı olmak için motor hız, çeviklik ve dikkatli bir katılım gerekmektedir (Schear ve Sato, 1989). Testin içerdiği bölümlerin (A ve B), zorluk açısından birbirinden farklı olduğu (Bölüm B, Bölüm A’dan daha zor) tepki süresindeki yavaşlama ile gösterilmiştir. Bölüm B’de, harf ve sayıdan oluşan farklı ikili sembol sistemi olması tepki süresinin uzamasına neden olmaktadır. Bölüm A’da katılımcılardan, test formu üzerinde dağınık olarak serpiştirilmiş ve içinde rakamlar bulunan daireleri, ardışık olarak ve doğru sırada (1-2-3-4-......) olacak şekilde çizgi çizerek birleştirmeleri istenmektedir. Bölüm B’de ise, katılımcıların test formu üzerinde dağınık olarak serpiştirilmiş ve içinde rakam ve harfler bulunan daireleri, bir rakam bir harf sırasına uygun ardışık ve doğru sırada (1-A,2-B,3-C-......) olacak şekilde çizgi çizerek birleştirmeleri istenmektedir. A ve B Bölümlerini tamamlamak için geçen süre (saniye cinsinden) ile bölümleri tamamlarken yapılan düzeltme ve hata sayısı (adet cinsinden) hesaplanmaktadır. Buna göre testin tamamı için (Bölüm A süre, Bölüm B süre, Bölüm A hata, Bölüm B hata, Bölüm A düzeltme, Bölüm B düzeltme, Bölüm B-A süre ve Bölüm A+B süre) sekiz ayrı puan hesaplanmaktadır. Testte süre sınırlaması yoktur, testin tamamlama süresi yaklaşık 10 dakikadır. İST cevap formu Ek 8’de verilmiştir.

İST’nin 50 yaş ve üzeri Türk örneklemi için standardizasyon çalışmaları yapılmıştır (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2007). Bu çalışmada, test-tekrar test (30 gün ara) tekniği ile süre puanları için hesaplanan Pearson korelasyon katsayısı İz Sürme A için .78, İz Sürme B için .73 olarak bulunmuştur. Yargıcılar-arası güvenirlik katsayısı İz Sürme A için .99 ve İz Sürme B için .93 olarak saptanmıştır. Yapı geçerliği çalışmasında, yaşla değiştiği bilinen kavrama, planlama, görsel-motor tarama, karmaşık dikkat, motor planlama ve yönetim, sayısal bilgi, soyut düşünme, set değiştirme, konsantrasyon ve engellenmeye karşı tolerans gibi işlevleri ölçen İz Sürme Testi’nin hata sayısı puanları dışındaki tüm puanlarının yaşa göre değiştiği gösterilmiştir (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2007).

İST’nin Türk ATD hastaları üzerinde yürütülen yordayıcı geçerlik çalışması kapsamında, ATD’ı olan hasta grup ile sağlıklı kontrol grubunun İST’nin sekiz alt puanından hesaplanan ortalamaları karşılaştırılmıştır. İST Süre A, Süre B, Süre A+B, Süre B-A, Düzeltme B, Hata A ve Hata B puanları açısından iki grup arasında anlamlı fark gözlenmiştir. Bu çalışma ile İST’ nin Türk toplumu için ATD tanısında geçerli ve güvenilir bir psikometrik araç olduğu gösterilmiş, ideal eşik değerleri İST Süre A puanı için 108 sn., Süre B puanı için 240 sn., Süre A+B puanı için 356 sn., Süre B-A puanı için 112 sn. olarak belirlenmiştir (Cangöz, Selekler, Demirci ve Uluç, Baskıda).



2.2.2.2.3. İşaretleme Testi (İT)

İşaretleme Testi (İT) Weintraub ve Mesulam (1985) tarafından geliştirilmiştir. İT performansında, algısal hatalarla ilgili bir duyusal bileşen, uyarıcıların taranması ve bulunması ile ilgili bir motor bileşen ve duyuşsal özellikleri içeren bir güdüsel bileşen bulunmaktadır. Bu özellikleriyle İT performansında görsel seçicilik ve görsel-motor uyum kritik önem taşımaktadır. Genel bir anlayış olarak İT’nin sürekli dikkat (sustained attention) yani vijilansı da ölçtüğü kabul edilmektedir (Lezak, 1995). İT’nin dört alt testinin (Düzenli Harfler, Düzenli Şekiller, Düzensiz Harfler ve Düzensiz Şekiller) her birinden beşer puan (işaretlenen hedef sayısı, atlanan hedef sayısı, işaretlenen yanlış harf/şekil sayısı, toplam hata sayısı ve tarama süresi) hesaplanmaktadır.

Test malzemeleri arasında, düzenli harfler, düzenli şekiller, düzensiz harfler ve düzensiz şekillerden oluşan 4 adet test formu, bunlarla ilgili 4 adet kayıt formu ve 4 adet cevap anahtarı, hedef harf ve hedef şeklin bulunduğu 2 adet örnek kart; denek tarafından kullanılacak olan en az 6 farklı renkte kalem (gerekiyorsa ayrıca 4 adet başkaca renklerde kalem) yer almaktadır. Her bir İT formunda 60 tane hedef uyarıcı bulunmaktadır. Hedefler sayfanın her dörtte birlik kısmında 15’er tane olacak şekilde düzenlenmiştir. Harf işaretleme ile ilgili formlarda (düzenli ve düzensiz harfler) 60’ar tane hedef harf (A) bulunmaktadır. Şekil işaretleme ile ilgili formlarda da (düzenli ve düzensiz şekiller) 60’ar tane hedef şekil bulunmaktadır. Testin yaklaşık uygulama süresi 20 dakikadır. İT cevap formu Ek 9’da verilmiştir.

İT’nin Türk toplumu üzerinde standardizasyon çalışmaları yapılmıştır (Karakaş ve ark., 2006). İT ile ilgili güvenirlik çalışmasında test-tekrar test (9 ay ara) tekniği ile hesaplanmış olan korelasyon katsayılarının 0.70–0.80 (p<.01) arasında değiştiği görülmektedir. İşaretlenen hedef sayısı, atlanan hedef sayısı, işaretlenen yanlış harf ve şekil sayısı ile toplam hata puanları için hesaplanan 16 korelasyon katsayısından 8’i anlamlı olup söz konusu değerler 0.30 (p<.05) ile 0.47 (p<.01) arasında değişmektedir (Cantez ve ark., 1996).

Yaşın İT puanları üzerindeki etkisi gösterilmiş, Temel Bileşenler Analizi sonucunda, İT puanları farklı uyarıcı bağlamlarında görsel tarama, ayrıca, ataklık ve tepki hızı olarak adlandırılmış olan faktörlere yüklenmiştir (Karakaş ve ark., 2006).
2.2.2.2.4. Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM)

Raven Standart Progresif Matrisler Testi (Raven Standard Progressive Matrices: RSPM); Raven, Court ve Raven tarafından 1938’de geliştirilmiştir (Raven, Court ve Raven, 1993). RSPM, analitik irdeleme, problem çözme, düzenli düşünme, soyutlama, görsel-mekansal algılama, görselleştirme, kategori değiştirebilme, çalışma belleği, genel yetenek ile zihinsel faaliyet hızını ölçen bir testtir. Testin anılan bilişsel işlevleri; akademik başarı ya da sözel yetenekten bağımsız olarak ölçtüğü kabul edilmektedir. Aynı zamanda genel zekanın en iyi yordayıcıları arasında gösterilmektedir (Lezak, 1995). RSPM, her biri kendi içinde giderek artan zorlukta 60 madde içeren 5 setten oluşmaktadır. Testte yerine getirilmesi istenen görev, değişik şekillerden oluşan bir örüntünün eksik parçasını seçenekler arasından bulmaktır. Katılımcının anlamsız şekilleri kavraması, verilen ilişkiler sistemini tamamlayacak şeklin özelliklerini belirlemesi ve sistematik bir irdeleme yaklaşımı geliştirmesi gerekmektedir. Birinci setten beşinciye doğru ve her set içinde ilk maddeden son maddeye doğru testin zorluk derecesi artmaktadır. Her sette maddelerin birbirine dayalı olarak giderek zorlaşması; katılımcıya çalışma yaklaşımı bakımından, standart bir alıştırma sağlamaktadır. Beş farklı setin kullanılması yoluyla; katılımcının geçerli ilkeyi ve ilgili yöntemi kavrama yeteneği, beş farklı görevle değerlendirilmektedir. Dilden bağımsız olan RSMP Testi’nin kültürle dengeli bir yetenek testi olduğu da kabul edilmektedir (Chalip ve Stigler, 1986).

RSPM test kitapçığında toplam 60 madde yer almaktadır. RSPM her biri 12’şer maddeden oluşan 5 set halinde düzenlenmiştir. Her maddede, bir kısmı eksik olan bir problem şekil ve bir tanesi bu eksik kısmı tamamlayan seçenek şekiller vardır. İlk iki set olan A ve B setlerinde seçenek şekiller 6’şar tane, daha sonraki C, D ve E setlerinde ise seçenek şekiller 8’er tanedir. RSPM Testi’nin beş alt testinin her biri için hesaplanan toplam puan ile bunlar için hesaplanan birleşik toplamın aynı özelliği ölçtüğü belirlenmiştir (Lezak, 1995; Spreen ve Strauss, 1991). RSPM’de her set için bir puan, toplam puan ve testi tamamlama süresi olmak üzere üç puan hesaplanmaktadır. Test, uygulayıcı tarafından katılımcılara bireysel olarak ya da grup halinde uygulanabildiği gibi, katılımcı kendi kendine de uygulayabilmektedir. Testin yaklaşık uygulama süresi 60 dakikadır. RSPM cevap formu Ek 10’da verilmiştir.

RSPM’in Türk toplumu için standardizasyon çalışması yapılmıştır. RSPM süre puanları için, test-tekrar (4 hafta ara) tekniği ile hesaplanan güvenirlik katsayısı 0.64’dür (p<.001). RSPM’nin geçerlik çalışmasında, en yüksek faktör yükü (0.99) toplam puandan elde edilmiştir (Karakaş ve ark., 2006).

2.3. DENEY DESENİ

Araştırmada, ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcıların bellek (WMS-R) ile dikkat ve yönetici işlevleri ölçen dört nöropsikolojik testten (Stroop TBAG, İST, İT ve RSPM) aldıkları puanlar karşılaştırılmıştır. Araştırmada grup değişkeni üç düzeyde (ATD, HBB, sağlıklı yaşlı kontrol) değişimlenirken, nöropsikolojik testlerden alınan puanlar bağımlı ölçüm olmuştur (Tablo 2.3).

Tablo 2.3 Araştırmada Kullanılan Deney Deseni


2.4. İŞLEM YOLU

Araştırmanın büyük bölümü hasta bireyler üzerinde yürütüldüğü için, öncelikle, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Cerrahi ve İlaç Araştırmaları için Etik Kurulu’ndan onay alınmıştır (15 Ekim 2007, sayı: B.30.2.HAC.0.01.00.05/1329).

Araştırmada kullanılan ve katılımcıların seçimine temel teşkil eden bazı tarama ölçek ve/veya testleri (SMMT, İFA, GDÖ) ile nöropsikolojik testlerin denetimli uygulama ve puanlama eğitimi uzman psikologlardan alınmıştır. Test eğitimi sırasında standart yönergeler ezberlenmiş, test tam olarak öğrenilene kadar uzman psikologlar gözetiminde ön uygulamaları yapılmıştır. Testlerin uygulama eğitimleri tamamlandıktan sonra veri toplama işlemlerine geçilmiştir.

Araştırmaya katılımları konusunda yazılı izinleri alınan katılımcılar ile görüşülerek uygulama günleri belirlenmiştir. Araştırmaya katılan ve huzurevinde yaşayan sağlıklı yaşlı bireylere ulaşabilmek için, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’ndan gerekli izinler alınmıştır (12 Eylül 2007, sayı: B.02.1.SÇE.0.72.00.01/605.01–192). Araştırmaya katılmak isteyen gönüllü katılımcılardan, kurum yetkilileri tarafından da uygun görülenler uygulamalara katılmıştır.

Araştırmada, klinisyen tarafından yapılan nörolojik muayene sonucunda uluslararası tanı kriterlerine -NINCDS-ADRA ve Petersen Ölçütleri- uygun olarak ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılara WMS-R, Stroop TBAG, İST, İT ve RSPM testlerini içeren nöropsikolojik test bataryası, bireysel olarak, rahat ve sessiz bir odada uygulanmıştır. Beş nöropsikolojik test katılımcılara üç ayrı oturumda (oturum-I WMS-R; oturum-II, Stroop TBAG, İST, İT; oturum III RSPM Testi) uygulanmıştır. Oturumların ve birden fazla test içeren oturumdaki testlerin sırası her defasında seçkisiz olarak belirlenmiştir. Oturumlar arasında 10’ar dakikalık dinlenme arası verilmiştir. Nöropsikolojik test bataryasının sağlıklı grup için yaklaşık uygulama süresi 190 dakika (WMS-R 90 dk, Stroop TBAG 10 dk, İST 10 dk, İT 20 dk, Raven 60 dk) olmuştur. Araştırmada uygulanan tarama ölçekleri ve nöropsikolojik testlerin ölçtükleri işlevler, standardizasyon çalışmalarına ait bilgi ile yaklaşık uygulama süreleri sırasıyla Tablo 2.4 ve Tablo 2.5’de verilmiştir.











[FONT="]
[/font]
[FONT="]
[/font] [FONT="]Bu bölümde, “Yöntem” bölümünde sözü edilen testler uygulanarak toplanan verilerin istatistiksel analiz sonuçları yer almaktadır. Analizler, “Araştırmanın Amacı” bölümünde belirtilen soruların cevaplanmasına yönelik olarak yapılmıştır. [/font]

[FONT="]Araştırmada, “Katılımcılar” bölümünde belirtilen özelliklere sahip olan 83 katılımcı ile çalışılmıştır. Bu katılımcılara “Araç ve Gereçler” bölümünde sözü edilen testler, “İşlem Yolu” bölümünde belirtilen şekilde uygulanmıştır. [/font]

[FONT="]Pek çok parametrik istatistik teknikte olduğu gibi, bu tez çalışmasında kullanılan istatistik tekniklerin sayıltılarından biri de dağılımların normalliğidir. Ancak araştırma örneklemini oluşturan Alzheimer Tipi Demans (ATD) ve Hafif Bilişsel Bozukluk (HBB) hasta grupları için aşırı puana sahip olma durumu olasıdır (Barnett ve Lewis, 1994; Freund ve Wilson, 2002). Bu nedenle tanı (hasta) gruplarında aşırı puanlara sahip katılımcılar örneklem dışında bırakılmamıştır. Tanı gruplarına dahil edilmede, “Yöntem” bölümünde “Katılımcılar” başlığı altında belirtilen özelliklere sahip olmak ve dışlama ölçütlerine ilişkin özelliklere sahip olmamak esas alınmıştır. [/font]

[FONT="]“Yöntem” bölümünde de belirtildiği gibi çalışmada, [/font]hasta ve kontrol grubunda yer alan katılımcıların önce katılımları konusunda yazılı izinleri (Aydınlatılmış Onam Formu doldurulmuştur) alınmış; ardından da Demografik Bilgi Toplama Formu uygulanmıştır. ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile kontrol grubundaki sağlıklı yaşlı katılımcılara nörolojik tarama amacıyla, bilişsel işlevleri genel olarak değerlendiren Standardize Mini Mental Test (SMMT), gündelik hayat aktivitelerinde bağımlılık düzeyini değerlendiren İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA) ve yaşlı örneklemde depresyon düzeyini değerlendiren Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) ile bellek, dikkat ve yönetici işlevleri ölçmeye yönelik bir nöropsikolojik test bataryası [belleğin farklı boyutlarını ölçmeye yönelik olarak Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R), dikkat ve yönetici işlevleri ölçmeye yönelik olarak İşaretleme Testi (İT), Stroop Testi TBAG Formu, İz Sürme Testi (İST) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) olmak üzere toplam beş nöropsikolojik test] uygulanmıştır.

[FONT="]Yukarıda belirtilen uygulamalar sonucunda elde edilen ham verilerin analizinde, Sosyal Bilimler için İstatistik Programının (Statistical Program for Social Sciences - SPSS) 13.0 sürümü kullanılmıştır. [/font]

[FONT="]Araştırmada etkisi incelenmeyen ancak test puanlarını etkileme olasılığı olan yaş ve eğitim yılı değişkenleri açısından gruplar arasında fark olup olmadığını belirlemek için iki ayrı tek yönlü ANOVA (One-Way Analysis of Variance) analizi yapılmıştır. Anlamlı çıkan farkların kaynağını belirlemek amacıyla Tukey çoklu karşılaştırma tekniği (post hoc) kullanılmıştır. [/font]

[FONT="]Grup değişkeninin nöropsikolojik test puanları üzerindeki etkisi, eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA (Multi-Variate Analysis of Covariance) ve tek yönlü ANCOVA (One-Way Analysis of Covariance) ile incelenmiştir. MANCOVA ve ANCOVA analizleri sonucunda anlamlı çıkan gruplar arası farkın temel ve ortak etkilerinin kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır [/font](Büyüköztürk, 2005; Gren, Salkind ve Akey, 2000).

[FONT="]Bu bölümde, “Giriş” bölümünde aktarılan kuramsal görüşler doğrultusunda, “Yöntem” bölümünde sözü edilen test ve/veya ölçeklere uygun olarak toplanan verilerin istatistiksel analizine ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Nöropsikolojik test sonuçlarının sunuluşunda ise “Giriş” bölümünde, “Araştırmanın Amacı” alt başlığı altında verilen soruların sırası izlenmiştir. [/font]

[FONT="]3.1. ATD, HBB VE SAĞLIKLI YAŞLI KATILIMCILAR İÇİN DEMOGRAFİK BİLGİ [/font]
[FONT="] TOPLAMA FORMU’NDAN ELDE EDİLEN BULGULAR[/font]

[FONT="]Bu bölümde, araştırmada incelenen gruplar için Demografik Bilgi Toplama Formu’ndan elde edilen bilgiler tek yönlü ANOVA ve betimsel istatistikler kullanılarak analiz edilmiştir. ATD, HBB ve sağlıklı yaşlı katılımcılar için Demografik Bilgi Toplama Formu kapsamında yer alan özelliklere ait bulguların dökümü Tablo 2.1’de verilmiştir. Araştırmada yer alan katılımcılar Demografik Bilgi Toplama Formu’nda sorulan yaş, eğitim yılı, cinsiyet, medeni hal, meslek, el tercihi, işitme bozukluğu, görme bozukluğu, renk körlüğü, fiziksel özür, geçirilen önemli rahatsızlıklar, halen kullanılmakta olan ve/veya uzun süre kullanılıp bırakılan ilaçlar açısından incelenmiştir. [/font]

[FONT="]Araştırma ATD, HBB ve Kontrol grubu olmak üzere toplam 83 kişi üzerinde yürütülmüştür. ATD, HBB ve Kontrol gruplarına yaş ve eğitim yılı değişkenleri üzerinden yapılan tek yönlü ANOVA analizi, yaş açısından gruplar arasında anlamlı bir fark olmadığını [/font][[FONT="]F(2,80)=.159, p=.85, [/font]η²[FONT="]=.004[/font]][FONT="] bununla birlikte eğitim yılı açısından gruplar arasında anlamlı bir fark olduğunu [/font][F(2,80)=7.559, p<.01, η ²[FONT="]=.16[/font]][FONT="] ve eğitim yılı değişkeninin gruplar arası varyansın % 16’sını açıkladığını ortaya koymuştur. Elde edilen bu bulgu doğrultusunda, ATD, HBB ve Kontrol gruplarının hesaplanabilen puanlar üzerindeki etkileri, eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA ile incelenmiştir. Anlamlı çıkan temel etkiler için gruplar arası farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır. [/font]

[FONT="]Araştırmada yer alan ATD, HBB ve Kontrol grupları yaş açısından incelendiğinde; ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= [FONT="]71.46, ss= 7.37), HBB ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= [FONT="]71.25, ss= 8.32) ve Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= [FONT="]70.38, ss= 7.14) grubunda yer alan katılımcılar arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.85). ATD, HBB ve Kontrol grupları eğitim yılı açısından incelendiğinde; ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= 8.81[FONT="], ss= 4.06), HBB ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= 12.82[FONT="], ss= 3.40) ve Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG][/font]= 10.72[FONT="], ss= 3.91) grubunda yer alan katılımcılar arasında anlamlı bir fark görülmüştür (p<.01). Gruplar arasında eğitim yılı açısından anlamlı çıkan ortak etkinin kaynağını bulmak için Tukey çoklu karşılaştırma tekniği kullanılmıştır. Gruplar eğitim yılı açısından incelendiğinde, HBB grubu ile ATD grubu arasındaki farklılığın anlamlı olduğu bulunmuştur (p<.01). HBB grubunda yer alan katılımcıların eğitim yılı ortalamaları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=12.82), ATD grubunun ortalamalarından ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.81) daha yüksektir. Bununla birlikte, ATD ile Kontrol ve HBB ile Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır (sırasıyla p=.19, p=.12). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının eğitim yılı değişkeni açısından farklılaşıp farklılaşmadığı tek yönlü ANOVA ile incelenmiş ve farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Tukey) yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar Tablo 3.1’de özetlenmiştir. [/font]








[FONT="]Tablo 3.1[/font][FONT="] ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının Eğitim Yılı ve Yaş Değişkenlerine İlişkin ANOVA ve Post Hoc Analiz Sonuçları[/font]
[FONT="]Eğitim Yılı[/font]
[FONT="]ATD [/font]
[FONT="]HBB [/font]
[FONT="]Kontrol [/font]
[FONT="]Yaş[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]

[FONT="]Araştırmada yer alan gruplar cinsiyet açısından incelendiğinde, ATD tanısı almış katılımcıların % 42.31’i (n=11) kadın, % 57.69’u (n=15) erkektir. HBB tanısı almış katılımcıların % 35.71’i (n=10) kadın, % 64.29’u (n=18) erkektir. Kontrol grubunun ise % 44.83’ü (n=13) kadın, % 55.17’si (n=16) erkektir. ATD grubunun % 73.08’i (n= 19) evli, % 23.08’i (n=6) dul/boşanmış iken % 3.85’i bekardır (n=1). HBB grubunun % 82.14’ü (n=23) evli, % 17.86’sı (n=5) dul/boşanmış iken bekar katılımcı yoktur. Kontrol grubunda ise % 51.72’si evli (n=15), % 41.38’i dul/boşanmış (n=12) iken % 6.90’ı (n=2) bekardır. Katılımcıların meslek durumları dikkate alındığında ATD grubunun % 65.38’i (n=17) emekli, % 34.62’si (n=9) çalışmayan bireyler olup çalışan katılımcı bulunmamaktadır. HBB grubunun % 67.86’sı (n=19) emekli, % 17.86’sı (n=5) çalışmayan bireyler olup çalışan katılımcılar grubun % 14.28’ini (n=4) oluşturmaktadır. Kontrol grubunda yer alan katılımcıların % 72.41’i (n=21) emekli, % 27.59’u (n=8) çalışmıyor olup çalışan katılımcı bulunmamaktadır. Katılımcılar el tercihleri açısından değerlendirildiğinde ATD grubunun % 92.31’i (n=24) sağ el kullanırken % 7.69’u (n=2) sol el kullanmaktadır. HBB grubunun % 96.43’ü (n=27) sağ el kullanırken % 3.57’si (n=1) sol el kullanmaktadır. Kontrol grubunun ise % 96.55’i (n=28) sağ el kullanırken % 3.45’i (n=1) sol el kullanmaktadır. [/font]

[FONT="]Araştırmada yer alan ATD grubunun % 23.08’inde (n=6) işitme bozukluğu bulunurken, % 76.92’sinde (n=20) işitme bozukluğu yoktur. HBB grubunun % 32.14’ünde (n=9) işitme bozukluğu bulunurken, %67.86’sında (n=19) işitme bozukluğu yoktur. Kontrol grubunun % 10.34’ünde (n=3) işitme bozukluğu bulunurken % 89.66’sında (n=26) işitme bozukluğu yoktur. Gruplar görme bozukluğu açısından incelendiğinde, ATD grubunun % 3.85’inde (n=1) görme bozukluğu varken, % 96.15’inde (n=25) görme bozukluğu bulunmamaktadır. HBB grubunun % 7.14’ünde (n=2) görme bozukluğu varken, % 92.86’sında (n=26) görme bozukluğu bulunmamaktadır. Kontrol grubunda görme bozukluğu olan katılımcı bulunmamaktadır. Araştırmada yer alan katılımcıların hiçbirinde renk körlüğü ve fiziksel bir engel/özür bulunmamaktadır. [/font]

[FONT="]Katılımcılar geçirmiş oldukları önemli rahatsızlıklar açısından araştırıldığında, ATD grubunun % 26.92’sinin (n=7) geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olduğu, % 73.08’inin (n=19) ise geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olmadığı bildirilmiştir. HBB grubunun % 21.43’ünün (n=6) geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olduğu, % 78.57’sinin (n=22) geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olmadığı bildirilmiştir. Kontrol grubunun % 10.34’ünün (n=3) geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olduğu bununla birlikte % 89.66’sının (n=26) geçirilmiş önemli bir rahatsızlık öyküsünün olmadığı bildirilmiştir. Katılımcıların uzun süre kullanıp bıraktıkları ilaçların olup olmadığı sorulduğunda ise ATD grubunun % 3.85’inin (n=1) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaç olduğu, % 96.15’inin (n=25) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaçları olmadığı bildirilmiştir. HBB grubunun % 10.71’inin (n=3) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaç olduğu, % 89.29’unun (n=25) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaç olmadığı bildirilmiştir. Kontrol grubunda ise, % 6.90’ının (n=2) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaç olduğu, % 93.10’unun (n=27) uzun süre kullanıp bıraktığı ilaç olmadığı bildirilmiştir. Katılımcılar yaşları nedeniyle, medikasyon koşulları altındaki bireyler olup, ATD grubunun % 61.54’ü (n=16) ilaç kullanırken % 38.46’sı (n=10) ilaç kullanmamaktadır. HBB grubunun % 39.29’u (n=11) ilaç kullanırken % 60.71’i (n=17) ilaç kullanmamaktadır. Kontrol grubunun ise % 44.83’ü (n=13) ilaç kullanırken % 55.17’si (n=16) ilaç kullanmamaktadır. [/font]

[FONT="]3.2. ATD, HBB VE KONTROL GRUPLARININ TARAMA TEST VE/VEYA[/font]
[FONT="] ÖLÇEKLERİNDEN ALDIKLARI PUANLARA AİT BULGULAR [/font]

[FONT="]Standardize Mini Mental Test (SMMT), İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA) ve Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olduğunu ve grup değişkeninin varyansın % 43’ünü açıkladığını ortaya koymaktadır [/font][[FONT="]Wilks Lambda ([/font]Λ[FONT="])=.329, F=19.07, p<.001,[/font] η²[FONT="] =.43 [/font]]. [FONT="]Bu bulgu, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında SMMT, İFA ve GDÖ puanları açısından fark olduğunu ortaya koymaktadır. ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında gözlenen farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır. [/font]

[FONT="]Tablo 2.2’ de, grupların tarama test ve/veya ölçeklerinden aldıkları puanların ortalama ve standart sapmaları verilmiştir. Tablo 2.2’deki bulgular incelendiğinde ATD, HBB ve Kontrol grupları, SMMT ve İFA puanları açısından anlamlı bir farklılık gösterirken [/font][[FONT="]sırasıyla, F(2,79)=53.130, p<.001, [/font]η²[FONT="]=.57), (F(2,79)=34.645, p<.001, [/font]η²[FONT="]=.47)[/font]][FONT="], gruplar arasında GDÖ puanları açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır [/font][[FONT="]F(2,79)=1.544, p=.22, [/font]η²[FONT="]=.04[/font]].[FONT="] Bu iki tarama testinde anlamlı çıkan ortak etkilerin kaynağını bulmak için post hoc analizler kullanılmıştır. Eğitim etkisi çıkartıldıktan sonra düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.2’de özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.2[/font][FONT="] ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının SMMT, İFA ve GDÖ Puanlarına İlişkin Tek Yönlü MANCOVA (Ortak Değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının SMMT puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=20.81, ss=.48), HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=26.09, ss=.46) ve Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=27.26, ss=.43) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Buna göre, ATD grubunun SMMT puanı, diğer iki gruptan daha düşüktür. SMMT puanındaki düşüş, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Kontrol grubu ile HBB grubunun SMMT puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.21). [/font]
[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol grupları İFA puanları açısından incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=12.10, ss=1.00), HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.81, ss=.97) ile Kontrol grubundan ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.89, ss=.91) anlamlı bir şekilde farklılaştığı görülmüştür (p<.001). ATD grubunun İFA performansı her iki gruptan daha yüksektir. Puanların artması işlevsel faaliyetlerde bağımlılığa işaret etmektedir. Bu durum, ATD grubunun işlevsel faaliyetlerinde daha fazla bozulma olduğunu göstermektedir. Ayrıca ATD grubu ile HBB grubu arasında ve HBB grubu ile Kontrol grubu arasında İFA puanları açısından anlamlı bir fark bulunmuştur (sırasıyla, p<.001, p<.01). ATD grubunun İFA puan ortalamaları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=12.10) HBB grubunun puan ortalamalarından ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.81) ve HBB grubunun puan ortalamaları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.81) Kontrol grubunun puan ortalamalarından ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.89) daha yüksektir. Benzer şekilde, ATD grubunun işlevsel faaliyetlerindeki bozulma HBB grubuna kıyasla ve HBB grubunun işlevsel faaliyetlerindeki bozulma Kontrol grubuna kıyasla daha fazladır. Özetle, İFA puanları incelendiğinde en yüksek puan ATD grubunda elde edilmiş, onu HBB ve Kontrol grupları izlemiştir. [/font]

[FONT="]3.3. GRUP DEĞİŞKENİNİN BELLEK, DİKKAT VE YÖNETİCİ İŞLEVLERİ ÖLÇEN [/font]
[FONT="] NÖROPSİKOLOJİK TEST (WMS-R, STROOP TESTİ TBAG FORMU, İST, İT ve [/font]
[FONT="] RSPM) PUANLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNE İLİŞKİN BULGULAR[/font]
[FONT="]ATD, HBB ve Sağlıklı Yaşlı (Kontrol) gruplarının WMS-R, Stroop Testi TBAG Formu, İST, İT ve RSPM testlerinden hesaplanan puanlar üzerindeki etkileri eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA ve tek yönlü ANCOVA analizleriyle incelenmiştir. Anlamlı çıkan temel etkiler için gruplar arası farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır. [/font]

[FONT="]3.3.1. Nöropsikolojik Test Bataryasındaki Testlere İlişkin Betimsel İstatistik Analiz [/font]
[FONT="] Sonuçları[/font]

[FONT="]Betimsel istatistik analizler kapsamında ATD, HBB ve Sağlıklı Yaşlı Kontrol gruplarının uygulanan nöropsikolojik test bataryasında yer alan testlerden aldıkları puanların ortalama ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]) ve standart sapma (ss) değerleri hesaplanmıştır. [/font]




[FONT="]3.3.1.1. WMS-R Puanlarına İlişkin Bulgular[/font]

WMS-R’ de 13 alt test yer almakta ve bu alt testlerden 21 puan elde edilmektedir (Karakaş, 2006). Ancak bu tez çalışmasında, tüm alt testlerden elde edilen toplam puan da hesaplanmış ve analizlere dahil edilmiştir. Buna göre WMS-R toplam puanı da dahil edilince testten toplam 22 puan elde edilmiştir. WMS-R’ de yer alan alt testlerden elde edilen puanlar, Genel Bilgi ve Yönelim (WGBY), Zihinsel Kontrol (WZİKO), Şekil Belleği (WESEBE), Mantıksal Bellek IA Hikayesi (WMABE1A), Mantıksal Bellek IB Hikayesi (WMABE1B), Mantıksal Bellek IA ve IB Toplamı (WMABE1T), Görsel Çağrışım Çiftleri I (WGÖÇAÇ1), Sözel Çağrışım Çiftleri I (WSÖÇAÇ1), Görsel Üretim I (WGÖÜR1), Düz Sayı Uzamı (WDÜSD), Ters Sayı Uzamı (WTESD), Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı (WDÜTET), Düz Görsel Bellek Uzamı (WGBUDÜ), Ters Görsel Bellek Uzamı (WGBUTE), Düz ve Ters Görsel Bellek Uzamı Toplamı (WGBUDTT), Mantıksal Bellek IIA Hikayesi (WMABE2A), Mantıksal Bellek IIB Hikayesi (WMABE2B), Mantıksal Bellek IIA ve IIB Toplamı (WMABE2T), Görsel Çağrışım Çiftleri II (WGÖÇAÇ2), Sözel Çağrışım Çiftleri II (WSÖÇAÇ2), Görsel Üretim II (WGÖÜR2) ve WMS-R Toplam Puan (WMSRTOP)’dır. Bu alt testlerde sözel ve görsel bellek (verbal ve visual memory) anlık (immediate recall) veya gecikmeli hatırlama (delayed recall) olarak ölçülmektedir.

WMS-R’den elde edilen, Mantıksal Bellek IA ve IB Toplamı, Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı, Düz ve Ters Görsel Bellek Uzamı Toplamı, Mantıksal Bellek IIA ve IIB Toplamı ve WMS-R Toplam Puanı [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü ANCOVA analiziyle incelenmiş, diğer alt testlerden elde edilen puanlar ise eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA analiziyle incelenmiştir. Anlamlı çıkan temel etkiler için gruplar arası farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır. [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının WMS-R alt test ve toplam puanına [/font][FONT="]ilişkin ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 3.3’te verilmiştir. [/font]






[FONT="]Tablo 3.3 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) Puanlarına [/font][FONT="]İlişkin Ortalama ve Standart Sapmalar[/font]

WMS-R’den elde edilen, Mantıksal Bellek IA ve IB Toplamı, Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı, Düz ve Ters Görsel Bellek Uzamı Toplamı, Mantıksal Bellek IIA ve IIB Toplamı ve WMS-R Toplam Puanı [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü ANCOVA analizi ile incelenmiş, analiz sonuçları ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir [/font][sırasıyla, F(2,79)=24.04 , p<.001, η²=.38, F(2,79)=15.19, p<.001, η²=.28, F(2,79)=24.31, p<.001, η²=.38, F(2,79)=26.01, p<.001, η²=.40 ve F(2,79)= 59.19, p<.001, η²=.60].[FONT="] WMS-R’nin geriye kalan alt testlerinden elde edilen puanlar üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Bulgular, grup değişkeninin varyansın % 53’ünü açıkladığını ortaya koymaktadır [/font][Wilks Lambda (Λ)= .220, F=4.20, p<.001, η²=.53].



[FONT="]Yapılan analizler, gruplar arası farkın WGBY [/font][[FONT="]F(2, 79)=41.40, p<.001, [/font]η²=.51], WZİKO [[FONT="]F(2, 79)=12.14, p<.001, [/font]η²=.23], WESEBE [[FONT="]F(2, 79)=9.19, p<.001, [/font]η²=.19], WMABE1A [[FONT="]F(2, 79)=20.68, p<.001, [/font]η²=.34], WMABE1B [[FONT="]F(2, 79)=18.19, p<.001, [/font]η²=.31], WMABE1T [[FONT="]F(2, 79)=24.04, p<.001, [/font]η²=.38], WGÖÇAÇ1 [[FONT="]F(2, 79)=9.63, p<.001, [/font]η²=.20], WSÖÇAÇ1 [[FONT="]F(2, 79)=23.85, p<.001, [/font]η²=.38], WGÖÜR1 [[FONT="]F(2, 79)=35.98, p<.001, [/font]η²=.48], WDÜSD [[FONT="]F(2, 79)=13.59, p<.001, [/font]η²=.26], WTESD [[FONT="]F(2, 79)=10.03, p<.001, [/font]η²=.20], WDÜTET [[FONT="]F(2, 79)=15.19, p<.001, [/font]η²=.28], WGBUDÜ [[FONT="]F(2, 79)=17.00, p<.001, [/font]η²=.30], WGBUTE [[FONT="]F(2, 79)=20.10, p<.001, [/font]η²=.34], WGBUDTT [[FONT="]F(2, 79)=24.31, p<.001, [/font]η²=.38], WMABE2A [[FONT="]F(2, 79)=20.78, p<.001, [/font]η²=.34], WMABE2B [[FONT="]F(2, 79)=22.39, p<.001, [/font]η²=.36], WMABE2T [[FONT="]F(2, 79)=26.01, p<.001, [/font]η²=.40],WGÖÇAÇ2 [[FONT="]F(2, 79)=8.06, p<.01, [/font]η²=.17], WSÖÇAÇ2 [[FONT="]F(2, 79)=28.47, p<.001, [/font]η²=.42], WGÖÜR2 [[FONT="]F(2, 79)=33.03, p<.001, [/font]η²=.45] ve WMSRTOP [[FONT="]F(2, 79)=59.19, p<.001, [/font]η²=.60] [FONT="]olmak üzere yirmi iki puan üzerinde anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. WMS-R’den elde edilen puanlara ilişkin tek yönlü MANCOVA ve tek yönlü ANCOVA analizleri sonucunda anlamlı çıkan grup temel etkisinin kaynağını belirlemek üzere uygulanan post hoc çoklu karşılaştırma tekniği sonuçları ile eğitim etkisi çıkartıldıktan sonra elde edilen düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.4’de özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.4 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) Puanlarına [/font]İlişkin Tek Yönlü [FONT="]MANCOVA ve ANCOVA (Ortak değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]Genel Bilgi Yönelim[/font]
[FONT="](WGBY)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Zihinsel Kontrol[/font]
[FONT="](WZİKO)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Şekil Belleği[/font]
[FONT="](WESEBE)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]



Mantıksal Bellek IA Hikayesi ([FONT="]WMABE1A)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Mantıksal Bellek IB Hikayesi ([FONT="]WMABE1B)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Mantıksal Bellek
IA ve IB Toplamı ª
[FONT="](WMABE1T)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Görsel Çağrışım Çiftleri I[/font]
[FONT="](WGÖÇAÇ1)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Sözel Çağrışım Çiftleri I (WSÖÇAÇ1)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Görsel Üretim I[/font]
[FONT="](WGÖÜR1)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düz Sayı Uzamı[/font]
[FONT="](WDÜSD)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Ters Sayı Uzamı[/font]
[FONT="](WTESD)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı ª
[FONT="](WDÜTET)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düz Görsel Bellek Uzamı[/font]
[FONT="](WGBUDÜ)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Ters Görsel Bellek Uzamı[/font]
[FONT="](WGBUTE)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Düz ve Ters Görsel Bellek Uzamı
Toplamı ª
[FONT="](WGBUDTT)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Mantıksal Bellek IIA Hikayesi [FONT="](WMABE2A)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Mantıksal Bellek IIB Hikayesi [FONT="](WMABE2B)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
Mantıksal Bellek
IIA ve IIB Toplamı ª
[FONT="](WMABE2T)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Görsel Çağrışım Çiftleri II[/font]
[FONT="](WGÖÇAÇ2)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Sözel Çağrışım Çiftleri II (WSÖÇAÇ2)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Görsel Üretim II[/font]
[FONT="](WGÖÜR2)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]WMS-R Toplam [/font]
[FONT="]Puan[/font] ª
[FONT="](WMSRTOP)[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]
ªTek yönlü ANCOVA ile analiz edilmiştir.

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGBY puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=10.30, ss=.27), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.34, ss=.24) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.26, ss=.26) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGBY puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGBY puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WZİKO puanları incelendiğinde, Kontrol grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.21, ss=.21), ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.69, ss=.23) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.39, ss=.22) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WZİKO puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları arasında WZİKO puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.12). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WESEBE puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.66, ss=.29) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.81, ss=.32) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WESEBE puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB ve Kontrol ile HBB grupları arasında WESEBE puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.10, p=.15). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE1A puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=9.06, ss=.56) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.72, ss=.62) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.69, ss=.60) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.69, ss=.60) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.72, ss=.62) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE1A puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE1B puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.22, ss=.59), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.02, ss=.54) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.34, ss=.57) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE1B puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WMABE1B puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.11). [/font]
[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE1T puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=17.08, ss=.98) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.95, ss=1.09) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.04, ss=1.05) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.04, ss=1.05) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.95, ss=1.09) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE1T puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGÖÇAÇ1 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.34, ss=.70), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.47, ss=.64) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=7.15, ss=.68) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGÖÇAÇ1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGÖÇAÇ1 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.48). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WSÖÇAÇ1 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=7.60, ss=.91), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=15.88, ss=.82) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.96, ss=.87) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WSÖÇAÇ1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları WSÖÇAÇ1 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.34). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGÖÜR1 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=21.21, ss=1.32), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=36.10, ss=1.19) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=32.02, ss=1.27) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGÖÜR1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGÖÜR1 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.07). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WDÜSD puanları incelendiğinde, Kontrol grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.90, ss=.34), ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.27, ss=.38) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.57, ss=.36) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WDÜSD puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları arasında WDÜSD puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.06). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WTESD puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.98, ss=.31), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.83, ss=.28) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.11, ss=.30) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WTESD puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WTESD puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.41). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WDÜTET puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=12.74, ss=.55) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.25, ss=.60) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=10.68, ss=.58) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=10.68, ss=.58) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.25, ss=.60) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WDÜTET puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGBUDÜ puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.77, ss=.32), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=7.18, ss=.29) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.81, ss=.31) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGBUDÜ puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGBUDÜ puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGBUTE puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.80, ss=.32) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.81, ss=.35) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.53, ss=.34) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.53, ss=.34) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.81, ss=.35) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGBUTE puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGBUDTT puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.58, ss=.58), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.97, ss=.52) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=12.35, ss=.56) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGBUDTT puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGBUDTT puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.11). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE2A puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=7.47, ss=.56) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.13, ss=.61) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.21, ss=.59) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.21, ss=.59) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.13, ss=.61) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE2A puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE2B puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.77, ss=.42) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.66, ss=.46) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.73, ss=.44) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.73, ss=.44) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.66, ss=.46) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE2B puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMABE2T puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.24, ss=.88) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.79, ss=.97) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.94, ss=.94) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.94, ss=.94) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.79, ss=.97) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMABE2T puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]
[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGÖÇAÇ2 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.25, ss=.34), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.96, ss=.31) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.84, ss=.33) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGÖÇAÇ2 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WGÖÇAÇ2 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WSÖÇAÇ2 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.25, ss=.32), Kontrol ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.34, ss=.29) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.99, ss=.31) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WSÖÇAÇ2 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB grupları arasında WSÖÇAÇ2 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WGÖÜR2 puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=27.74, ss=1.84) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.46, ss=2.04) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=18.09, ss=1.97) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=18.09, ss=1.97) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=5.46, ss=2.04) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WGÖÜR2 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının WMSRTOP puanları incelendiğinde, Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=179.66, ss=5.56) ile ATD ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=89.93, ss=6.13) ve HBB grupları ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=147.02, ss=5.92) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=147.02, ss=5.92) ile ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=89.93, ss=6.13) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarından, HBB grubunun da Kontrol grubundan daha düşük puana sahip olduğunu ortaya koymuştur. WMSRTOP puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. [/font]





[FONT="]3.3.1.2.[/font]Stroop Testi (ST) TBAG Formu[FONT="] Puanlarına İlişkin Bulgular[/font]

Stroop Testi TBAG formundan toplam beş tane alt test puanı hesaplanmaktadır. Her bir alt test için, testi tamamlamak için geçen süre, yapılan hata ve düzeltilen tepki sayıları (STP1SÜRE, STP2SÜRE, STP3SÜRE, STP4SÜRE, STP5SÜRE / STP1HATA, STP2HATA, STP3HATA, STP4HATA, STP5HATA / STP1DÜSA, STP2DÜSA, STP3DÜSA, STP4DÜSA, STP5DÜSA) olmak üzere üç tür puan hesaplanmaktadır. Stroop Testi TBAG formunun beş alt testi için, testlerin başlangıcından sonuna kadar geçen süre, yapılan hata sayısı ve düzeltilen tepki sayısı [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA analiziyle incelenmiştir. Anlamlı çıkan temel etkiler için gruplar arası farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır.[/font] [FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının [/font]Stroop Testi TBAG formunun beş alt testinden elde edilen puanlara ait [FONT="]ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 3.5’te verilmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.5 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının [/font]Stroop Testi (ST) TBAG Formu [FONT="]Puanlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapmalar[/font]







[FONT="]Stroop Testi TBAG formu süre, hata puanları ve düzeltilen tepki sayısı puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Bulgular, grup değişkeninin varyansın % 33’ünü açıkladığını ortaya koymaktadır [/font][Wilks Lambda (Λ)= .451, F=2.12, p<.01, η²=.33].

[FONT="]Yapılan analizler, gruplar arası farkın STP3SÜRE [/font][[FONT="]F(2, 79)=9.687, p<.001, [/font]η²=.20], STP3HATA [[FONT="]F(2, 79)=5.02, p<.05, [/font]η²=.11], [FONT="]STP4SÜRE [/font][[FONT="]F(2, 79)=11.30, p<.001, [/font]η²=.22], [FONT="]STP5SÜRE [/font][[FONT="]F(2, 79)=15.274, p<.001, [/font]η²=.28] ve STP5HATA [[FONT="]F(2, 79)=8.97, p<.001, [/font]η²=.18] [FONT="]olmak üzere beş alt testte anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. Stroop Testi TBAG formu puanlarına ilişkin tek yönlü MANCOVA analizi sonucunda anlamlı çıkan grup temel etkisinin kaynağını belirlemek üzere uygulanan post hoc çoklu karşılaştırma tekniği sonuçları ile eğitim etkisi çıkartıldıktan sonra elde edilen düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.6’da özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.6 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının[/font]Stroop Testi (ST) TBAG Formu[FONT="]Puanlarına İlişkin Tek Yönlü MANCOVA (Ortak değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]Stroop Testi TBAG Formu 1. Bölüm[/font]
[FONT="]Süre Puanı[/font]
[FONT="]STP1SÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]STP1HATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]STP1DÜSA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Stroop Testi TBAG Formu 2. Bölüm[/font]
[FONT="]Süre Puanı[/font]
[FONT="]STP2SÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]STP2HATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]STP2DÜSA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Stroop Testi TBAG Formu 3. Bölüm[/font]
[FONT="]Süre Puanı[/font]
[FONT="]STP3SÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]STP3HATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]STP3DÜSA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Stroop Testi TBAG Formu 4. Bölüm[/font]
[FONT="]Süre Puanı[/font]
[FONT="]STP4SÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]STP4HATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]STP4DÜSA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Stroop Testi TBAG Formu 5. Bölüm[/font]
[FONT="]Süre Puanı[/font]
[FONT="]STP5SÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]STP5HATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]STP5DÜSA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının STP3SÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=33.83, ss=2.61), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=19.85, ss=2.37) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=19.60, ss=2.52) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun STP3SÜRE alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. STP3SÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, Kontrol ve HBB grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun STP3SÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının STP3HATA puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.83, ss=.18) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.07, ss=.16) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun STP3HATA alt testini Kontrol grubundan daha fazla hata ile tamamladığını ortaya koymuştur. STP3HATA puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD grubu ile HBB grubu ve Kontrol grubu ile HBB grubunun STP3HATA puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.10, p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının STP4SÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=66.20, ss=6.14), HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=34.73, ss=5.93) ve Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=28.19, ss=5.56) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun STP4SÜRE alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. STP4SÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun STP4SÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının STP5SÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=86.24, ss=6.50), HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=51.82, ss=6.28) ve Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=38.31, ss=5.89) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun STP5SÜRE alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. STP5SÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun STP5SÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.37). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının STP5HATA puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.80, ss=.56), HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.18, ss=.54) ve Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.72, ss=.51) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun STP5HATA alt testini HBB ve Kontrol grubundan daha fazla hata ile tamamladığını ortaya koymuştur. STP5HATA puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun STP5HATA puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00).[/font]

[FONT="]3.3.1.3.[/font] İz Sürme Testi (İST) [FONT="]Puanlarına İlişkin Bulgular[/font]

İST, zorluk açısından birbirinden farklı olan A ve B alt bölümlerinden meydana gelmiştir. A ve B bölümleri için testin başlangıcından sonuna kadar geçen süre, yapılan hata sayısı ve düzeltilen tepki sayısı (İZASÜRE, İZBSÜRE, İZABSÜRE, İZBASÜRE / İZAHATA, İZBHATA / İZADÜZ, İZBDÜZ) olmak üzere üç tür puan hesaplanmaktadır. İST A ve B bölümlerinden elde edilen süre, yapılan hata ve düzeltilen tepki sayısı puanları [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA analizi ile; [/font]İST’nin A ve B formlarından elde edilen süre puanları toplamı ile süre puanları farkından elde edilen (İZABSÜRE ve İZBASÜRE) puanlar ise [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü ANCOVA analizi ile incelenmiştir. Anlamlı çıkan grup temel etkisinin kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır.[/font] [FONT="]ATD, HBB ve Sağlıklı Yaşlı Kontrol gruplarının İST A ve B bölümlerinden elde edilen puanlara ait ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 3.7’de verilmiştir. [/font]








[FONT="]Tablo 3.7 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarınınİz Sürme [/font]Testi (İST) [FONT="]Puanlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapmalar[/font]

[FONT="]İST A ve B bölümlerinin süre, hata ve düzeltilen tepki sayısı puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olduğunu göstermiştir. Bulgular, grup değişkeninin varyansın % 33’ünü açıkladığını ortaya koymaktadır [/font][Wilks Lambda (Λ)=.45, F=5.97, p<.001, η²=.33]. Ayrıca, İST A ve B formlarından elde edilen süre puanlarının toplamı ile İST A ve B formu süre puanlarının farkından elde edilen puanlara uygulanan tek yönlü ANCOVA [FONT="]sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olduğunu göstermiştir [/font][sırasıyla, F(2,79)= 33.69, p<.001, η²=.46 ve F(2,79)=20.81, p<.001, η²=.34].
[FONT="]Yapılan analizler, gruplar arası farkın İZASÜRE [/font][[FONT="]F(2, 79)=20.05, p<.001, [/font]η²=.34], İZBSÜRE [[FONT="]F(2, 79)=32.80, p<.001, [/font]η²=.45], İZABSÜRE [[FONT="]F(2, 79)=33.69, p<.001, [/font]η²=.46] ve İZBASÜRE [[FONT="]F(2, 79)=20.81, p<.001, [/font]η²=.34] [FONT="]olmak üzere dört puan üzerindeki temel etkisinin anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. İST A ve B bölümleri puanlarına ilişkin tek yönlü MANCOVA ve tek yönlü ANCOVA analizleri sonucunda anlamlı çıkan grup temel etkisinin kaynağını belirlemek üzere uygulanan post hoc çoklu karşılaştırma tekniği sonuçları ile eğitim etkisi çıkartıldıktan sonra elde edilen düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.8’de özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.8 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının İz Sürme Testi[/font](İST) [FONT="]Puanlarına İlişkin Tek Yönlü MANCOVA ve ANCOVA (Ortak değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]İz Sürme Testi A Bölümü[/font]
[FONT="]Süre Puanı [/font]
[FONT="]İZASÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]İZAHATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]İZADÜZ[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İz Sürme Testi B Bölümü[/font]
[FONT="]Süre Puanı [/font]
[FONT="]İZBSÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Yapılan Hata Puanı[/font]
[FONT="]İZBHATA[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]










[FONT="]Düzeltilen Tepki Sayısı Puanı[/font]
[FONT="]İZBDÜZ[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İST A+B Puanı [/font]ª
[FONT="]İZABSÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İST B-A Puanı[/font] ª
[FONT="]İZBASÜRE[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]
ª Tek yönlü ANCOVA kullanılarak analiz edilmiştir.

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İZASÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=179.18, ss=13.54), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=74.41, ss=12.27) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=73.47, ss=13.08) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İZASÜRE alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İZASÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, Kontrol ve HBB grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İZASÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İZBSÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=471.25, ss=27.75), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=176.10, ss=25.15) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=236.39, ss=26.79) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İZBSÜRE alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İZBSÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İZBSÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.32). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İZABSÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=650.43, ss=37.67), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=250.51, ss=34.13) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=309.88, ss=36.36) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İZABSÜRE puanı dikkate alındığında, İST’nin A ve B bölümlerini tamamlamak için geçirdiği toplam sürenin HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla olduğunu göstermiştir. Bu bulgu, ATD grubunun İST’nin her iki bölümünü tamamlamak için geçirdiği süre toplamının HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla olduğunu göstermiştir. İZABSÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İZABSÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.72). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İZBASÜRE puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=292.30, ss=22.03), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=101.69, ss=19.96) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=164.87, ss=21.26) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İZBASÜRE puanı dikkate alındığında, İST’nin A ve B bölümlerini tamamlamak için geçen süre farkının HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Bu bulgu, ATD grubunun her iki bölümü tamamlamak için geçirdikleri süre farkının HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla olduğunu göstermiştir. İZBASÜRE puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İZBASÜRE puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.10). [/font]

[FONT="]3.3.1.4.[/font] İşaretleme Testi (İT) [FONT="]Puanlarına İlişkin Bulgular[/font]

İT, Düzenli Harfler, Düzenli Şekiller, Düzensiz Harfler ve Düzensiz Şekiller olmak üzere dört alt testten oluşmaktadır. Her bir alt testten, işaretlenen hedef sayısı, atlanan hedef sayısı, işaretlenen yanlış harf/şekil sayısı, toplam hata sayısı ve tarama süresi (İTDH1, İTDH2, İTDH3, İTDH4 ve İTDH5, İTDS1, İTDS2, İTDS3, İTDS4 ve İTDS5, İTDZH1, İTDZH2, İTDZH3, İTDZH4 ve İTDZH5, İTDZS1, İTDZS2, İTDZS3, İTDZS4 ve İTDZS5) olmak üzere beşer puan hesaplanmaktadır. İT puanları [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA analiziyle incelenmiştir. İT’nin her bir alt testinden elde edilen toplam hata puanı ise eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü ANCOVA analiziyle incelenmiştir. Anlamlı çıkan grup temel etkisinin kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır.[/font] [FONT="]ATD, HBB ve Sağlıklı Yaşlı Kontrol gruplarının İT [/font]puanları için elde edilen [FONT="]ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 3.9’da verilmiştir. [/font]




[FONT="]Tablo 3.9 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının İşaretleme [/font]Testi (İT) Puanlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapmalar

[FONT="]İT’nin her[/font] bir alt testten elde edilen işaretlenen hedef sayı, atlanan hedef sayısı, işaretlenen yanlış harf/şekil sayısı ve tarama süresi [FONT="]puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Bulgular, grup değişkeninin varyansın % 35’ini açıkladığını ortaya koymaktadır [/font][Wilks Lambda (Λ)= .427, F=2.12, p<.01, η²=.35]. Ayrıca, İT’nin Düzenli Harfler, Düzenli Şekiller, Düzensiz Harfler ve Düzensiz Şekiller alt testlerinden elde edilen toplam hata puanları üzerinde yapılan tek yönlü ANCOVA sonuçları, [FONT="]ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir [/font][sırasıyla, F(2,79)= 4.91, p<.05, η²=.11, F(2,79)= 11.67, p<.001, η²=.23, F(2,79)= 8.12, p<.01, η²=.17 ve F(2,79)= 16.81, p<.001, η²=.30].

[FONT="]Yapılan analizler, gruplar arası farkların İTDH1 [/font][[FONT="]F(2, 79)=4.69, p<.05, [/font]η²=.11], İTDH2 [[FONT="]F(2, 79)=4.86, p<.05, [/font]η²=.11], İTDH4 [[FONT="]F(2, 79)=4.91, p<.05, [/font]η²=.11], İTDH5 [[FONT="]F(2, 79)=9.39, p<.001, [/font]η²=.19], İTDS1 [[FONT="]F(2, 79)=8.04, p<.01, [/font]η²=.17], İTDS2 [[FONT="]F(2, 79)=7.59, p<.01, [/font]η²=.16], İTDS3 [[FONT="]F(2, 79)=10.26, p<.001, [/font]η²=.21], İTDS4 [[FONT="]F(2, 79)=11.67, p<.001, [/font]η²=.23], İTDS5 [[FONT="]F(2, 79)=17.17, p<.001, [/font]η²=.30], İTDZH1 [[FONT="]F(2, 79)=8.30, p<.01, [/font]η²=.17], İTDZH2 [[FONT="]F(2, 79)=8.39, p<.001, [/font]η²=.17], İTDZH4 [[FONT="]F(2, 79)=8.12, p<.01, [/font]η²=.17], İTDZH5 [[FONT="]F(2, 79)=16.55, p<.001, [/font]η²=.29], İTDZS1[[FONT="]F(2, 79)=10.56, p<.001, [/font]η²=.21], İTDZS2 [[FONT="]F(2, 79)=10.66, p<.001, [/font]η²=.21], İTDZS3[[FONT="]F(2, 79)=10.10, p<.001, [/font]η²=.20], İTDZS4 [[FONT="]F(2, 79)=16.81, p<.001, [/font]η²=.30] ve İTDZS5 [[FONT="]F(2, 79)=15.04, p<.001, [/font]η²=.28] [FONT="]olmak üzere on sekiz puan üzerinde anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. İT’nin her bir alt testten elde edilen puanlarına ilişkin tek yönlü MANCOVA ve tek yönlü ANCOVA analizleri sonucunda anlamlı çıkan temel etkinin kaynağını belirlemek üzere uygulanan post hoc çoklu karşılaştırma tekniği sonuçları ile eğitim etkisi çıkartıldıktan sonra elde edilen düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.10’da özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.10 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının İşaretleme Testi [/font](İT) Puanlarına İlişkin Tek Yönlü [FONT="]MANCOVA ve ANCOVA (Ortak değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]İşaretleme Testi Düzenli Harfler[/font]
[FONT="]İşaretlenen Hedef Sayı [/font]
[FONT="]İTDH1[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Atlanan Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDH2[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretlenen Yanlış Harf[/font]
[FONT="]İTDH3[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Toplam Hata[/font] ª
[FONT="]İTDH4[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Tarama Süresi[/font]
[FONT="]İTDH5[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretleme Testi Düzenli Şekiller[/font]
[FONT="]İşaretlenen Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDS1[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]

[FONT="]Atlanan Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDS2[/font]
[FONT="]ATD[/font]

[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretlenen Yanlış Şekil[/font]
[FONT="]İTDS3[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Toplam Hata[/font] ª
[FONT="]İTDS4[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Tarama Süresi[/font]
[FONT="]İTDS5[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretleme Testi Düzensiz Harfler[/font]
[FONT="]İşaretlenen Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDZH1[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Atlanan Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDZH2[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretlenen Yanlış Harf[/font]
[FONT="]İTDZH3[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Toplam Hata[/font] ª
[FONT="]İTDZH4[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Tarama Süresi[/font]
[FONT="]İTDZH5[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretleme Testi Düzensiz Şekiller[/font]
[FONT="]İşaretlenen Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDZS1[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]

[FONT="]Atlanan Hedef Sayı[/font]
[FONT="]İTDZS2[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]İşaretlenen Yanlış Şekil[/font]
[FONT="]İTDZS3[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Toplam Hata[/font] ª
[FONT="]İTDZS4[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]Tarama Süresi[/font]
[FONT="]İTDZS5[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]
ªTek yönlü ANCOVA kullanılarak analiz edilmiştir.

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDH1 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=53.83, ss=1.19) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=58.65, ss=1.08) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.05). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubuna kıyasla daha az sayıda hedef harfi işaretlediğini ortaya koymuştur. İTDH1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları ve Kontrol ile HBB grupları İTDH1 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.11, p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDH2 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.24, ss=1.19) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.34, ss=1.08) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.05). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubuna kıyasla hedef harfleri daha çok atladığını ortaya koymuştur. İTDH2 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları ve Kontrol ile HBB grupları arasında İTDH2 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.10, p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDH4 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.44, ss=1.22) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.38, ss=1.10) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.05). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubuna kıyasla toplam hata puanının daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. İTDH4 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları ve Kontrol ile HBB grupları arasında İTDH4 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.10, p=1.62). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDH5 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=253.89, ss=15.59), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=163.44, ss=14.13) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=191.77, ss=15.05) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDH5 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İTDH5 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDH5 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.52). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDS1 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=49.10, ss=1.53) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=57.35, ss=1.39) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubuna kıyasla daha az sayıda hedef şekli işaretlediğini ortaya koymuştur. İTDS1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları ve Kontrol ile HBB grupları arasında İTDS1 puanları açısından anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.05, p=.48).[/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDS2 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=10.72, ss=1.54) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.64, ss=1.40) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol grubuna kıyasla daha fazla hedef şekli atladığını ortaya koymuştur. İTDS2 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte ATD ile HBB grupları ve Kontrol ile HBB gruplarının İTDS2 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.07, p=.47). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDS3 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.16, ss=.71), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.05, ss=.64) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.52, ss=.68) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDS3 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla yanlış şekil işaretleyerek tamamladığını ortaya koymuştur. İTDS3 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDS3 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.94). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDS4 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=14.87, ss=1.90), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.66, ss=1.72) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.08, ss=1.83) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla toplam hata puanının daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. İTDS4 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDS4 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.53). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDS5 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=268.62, ss=14.03), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=159.25, ss=12.71) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=188.60, ss=13.54) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDS5 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İTDS5 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDS5 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.36). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZH1 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=53.23, ss=.87), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=57.95, ss=.79) ile HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=56.69, ss=.84) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla daha az sayıda hedef harfi işaretlediğini ortaya koymuştur. İTDZH1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ile HBB gruplarının İTDZH1 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.84). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZH2 puanları incelendiğinde, ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.81, ss=.87) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.05, ss=.79) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.29, ss=.84) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla hedef harfleri daha çok atladığını ortaya koymuştur. İTDZH2 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDZH2 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.86). [/font]
[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZH4 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=6.96, ss=.92), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=2.05, ss=.83) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.30, ss=.88) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla toplam hata puanının daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. İTDZH4 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDZH4 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.92). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZH5 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=296.60, ss=15.45), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=179.20, ss=13.99) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=206.43, ss=14.91) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDZH5 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İTDZH5 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDZH5 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.56). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZS1 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=51.10, ss=1.19), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=58.40, ss=1.08) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=56.20, ss=1.15) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla daha az sayıda hedef şekli işaretlediğini ortaya koymuştur. İTDZS1 puanındaki artış, Kontrol grubunda belirgin olup onu, HBB ve ATD grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDZS1 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.50).[/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZS2 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=8.89, ss=1.18), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.60, ss=1.07) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.77, ss=1.14) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla daha fazla hedef şekli atladığını ortaya koymuştur. İTDZS2 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDZS2 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=.51). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZS3 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=4.19, ss=.76), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=.12, ss=.69) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=-.12, ss=.73) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDZS3 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha fazla yanlış şekil işaretleyerek tamamladığını ortaya koymuştur. İTDZS3 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDZS3 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZS4 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=13.08, ss=1.51), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=1.72, ss=1.36) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=3.64, ss=1.45) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun Kontrol ve HBB gruplarına kıyasla toplam hata puanının daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. İTDZS4 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol ve HBB gruplarının İTDZS4 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının İTDZS5 puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=263.23, ss=14.64), Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=161.03, ss=13.27) ve HBB grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=170.95, ss=14.14) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.001). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun İTDZS5 alt testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. İTDZS5 puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun İTDZS5 puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]3.3.1.5.[/font] Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) [FONT="]Puanlarına İlişkin Bulgular[/font]

RSPM testinde toplam puan ve testi tamamlama süresi (RAVENT ve RAVENSÜ) olmak üzere iki puan hesaplanmaktadır. RSPM testinde toplam puan ile testi tamamlamak için geçen süre, [FONT="]eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü ANCOVA analizleriyle incelenmiştir. Anlamlı çıkan temel etkiler için gruplar arası farkın kaynağını belirlemek amacıyla [/font][FONT="]post hoc [/font][FONT="]analizler (Bonferroni) yapılmıştır.[/font] [FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının RSPM[/font] Testi puanlarına ilişkin [FONT="]ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 3.11’de verilmiştir. [/font]



[FONT="]Tablo 3.11 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol GruplarınınRaven Standart Progresif Matrisler [/font]Testi (RSPM) [FONT="]Puanlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapmalar[/font]

[FONT="]RSPM testi süre ve toplam puanları üzerinde yapılan tek yönlü ANCOVA sonuçları, her iki puan için de ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olduğunu göstermiştir [/font][sırasıyla, F(2,79)= 6.95, p<.01, η²=.15 ve F(2,79)=8.03, p<.01, η²=.17].

[FONT="]RSPM testinin süre ve toplam puanlarına ilişkin tek yönlü ANCOVA analizleri sonucunda anlamlı çıkan temel etkinin kaynağını belirlemek üzere uygulanan post hoc çoklu karşılaştırma tekniği sonuçları ile eğitim etkisi çıkarıldıktan sonra elde edilen düzeltilmiş ortalamalar Tablo 3.12’de özetlenmiştir. [/font]

[FONT="]Tablo 3.12 [/font][FONT="]ATD, HBB ve Kontrol Gruplarının Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) Puanlarına İlişkin Tek Yönlü [/font][FONT="]ANCOVA (Ortak değişken: Eğitim Yılı) Sonuçları ve İlgili Post Hoc Analizler [/font]
[FONT="]RSPM Testi Süre Puanı [/font]
[FONT="]RAVENSÜ[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]RSPM Testi Toplam Puan[/font]
[FONT="]RAVENT[/font]
[FONT="]ATD[/font]
[FONT="]HBB[/font]
[FONT="]Kontrol[/font]
[FONT="]*p<.05, **p<.01, ***p<.001, AD: Anlamlı Değil[/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının RAVENSÜ puanları incelendiğinde, ATD grubunun ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=44.42, ss=1.16), HBB ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=39.41, ss=1.12) ve Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=38.95, ss=1.05) ile arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun RSPM testini, HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığını ortaya koymuştur. RAVENSÜ puanındaki artış, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Bununla birlikte Kontrol grubu ile HBB grubunun RAVENSÜ puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (p=1.00). [/font]

[FONT="]ATD, HBB ve Kontrol gruplarının [/font]RAVENT[FONT="] puanları incelendiğinde, sadece ATD grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=22.17, ss=1.82) ile Kontrol grubu ([IMG]file:///C:\Users\SERKAN\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image006.jpg[/IMG]=31.97, ss=1.65) arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<.01). Elde edilen bu bulgu, ATD grubunun RSPM testinden elde ettiği toplam puanın, Kontrol grubundan daha düşük olduğunu ortaya koymuştur. RAVENT puanları incelendiğinde, en düşük puan ATD grubundan elde edilmiş, onu HBB ve Kontrol grupları izlemiştir. Bununla birlikte ATD ve HBB grupları ile Kontrol ve HBB gruplarının RAVENT puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir (sırasıyla, p=.06, p=.46). [/font]




















Bu araştırmada, Alzheimer Tipi Demans (ATD) ve Hafif Bilişsel Bozukluk (HBB) tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı (Kontrol) katılımcıların dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı nöropsikolojik test profilleri karşılaştırılmıştır. Bu amaçla, ATD ve HBB tanısı almış bireyler ile sağlıklı yaşlı bireylerin dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı nöropsikolojik testlerden [Stroop Testi TBAG Formu (Stroop-TBAG), İz Sürme Testi (İST), İşaretleme Testi (İT) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM)] aldıkları puanlar karşılaştırılmıştır.

Örneklemi oluşturan katılımcıların dahil edilme ölçütlerine uygunluklarını belirlemek üzere Standardize Mini Mental Test (SMMT), İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA), Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) ve bellek işlevlerini değerlendirmek için Wechsler Bellek Ölçeği-Geliştirilmiş Formu (WMS-R) uygulanmıştır. ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında söz konusu tarama test ve/veya ölçekleri açısından fark olup olmadığı araştırılmıştır.

Araştırmanın ikincil amacı ise, ATD ve HBB hasta gruplarının dikkat ve yönetici işlevlere ilişkin nöropsikolojik profilini belirlemek ve ülkemizde anılan hasta gruplarını ayırt etmede kullanılabilecek bir nöropsikolojik test bataryası önermektir.

Bu bölümde, araştırma sonucunda elde edilen bulgular ilgili yazın bağlamında tartışılmıştır.

4.1. ARAŞTIRMA BULGULARININ ARAŞTIRMA KONUSU İLE İLGİLİ YAZIN
BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

[FONT="]Grup değişkeninin tarama test ve/veya ölçekleri ile dikkat ve yönetici işlevleri ölçen nöropsikolojik test puanları üzerindeki etkisi, eğitimin istatistiksel olarak kontrol edildiği tek yönlü MANCOVA ve tek yönlü ANCOVA ile incelenmiş ve elde edilen bulgular ilgili yazın bağlamında değerlendirilmiştir. [/font]






[FONT="]4.1.1. Tarama Test ve/veya Ölçeklerine İlişkin Bulguların Değerlendirilmesi [/font]

[FONT="]Araştırmada, ATD, HBB grupları ile Kontrol grubunun SMMT, İFA ve GDÖ puanları karşılaştırılmış ve puanlar üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA [/font](ortak değişken: eğitim yılı)[FONT="] sonucunda, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında SMMT ve İFA puanları açısından anlamlı bir fark bulunurken, GDÖ puanları açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır.[/font]

[FONT="]ATD grubunun SMMT puanı, diğer iki gruptan daha düşüktür. SMMT puanındaki düşüş, ATD grubunda belirgin olup onu, HBB ve Kontrol grupları izlemektedir. Kontrol grubu ile HBB grubunun SMMT puanları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir. Elde edilen bu bulgu, genel bilişsel işlevleri değerlendiren SMMT’in, ATD hastalarını, HBB ve sağlıklı yaşlılardan [/font]ayırt ettiğini, buna karşın HBB grubunu kontrollerden ayırt edemediğini göstermiştir. Bu bulgu SMMT puanlarının ATD’dan etkilendiği yönündeki araştırma sonuçlarını desteklemiştir (Fleisher ve ark., 2008; Grundman, Petersen ve Ferris, 2004; Karaman, Aksu, Çatakoğlu, Ersoy ve Arman, 1997; Small, Mobly, Jonsson, Jones ve Backman, 2003).

[FONT="]İFA puanları ATD hastalarında diğer iki gruptan daha yüksektir. İFA puanlarının artması işlevsel faaliyetlerde bağımlılığa işaret etmektedir. Buna göre, ATD hastalarının işlevsel faaliyetlerinde daha fazla bozulma olmaktadır. İFA puanları incelendiğinde en yüksek puan ATD grubundan elde edilmiş, onu HBB ve Kontrol grupları izlemiştir. Ayrıca ATD grubu ile HBB ve Kontrol grupları arasında ve HBB grubu ile Kontrol grubu arasında İFA puanları açısından anlamlı bir fark bulunmuştur. Yani İFA her üç grubu birbirinden ayırt edebilmektedir. Elde edilen bu bulgu, benzer örneklemler üzerinde yürütülen, aynı zamanda ATD ve HBB’da işlevsel faaliyetlerde bozulma olduğuna işaret eden çalışma bulgularını desteklemektedir ([/font]Griffith ve ark., 2003; Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006)[FONT="]. [/font]Griffith ve arkadaşlarının (2003) bulgularında, finansal becerilerdeki bozulma ağırlıklı olarak ATD grubunda görülmüş; HBB hastalığının klinik belirleyicilerinden birinin de günlük hayat aktivitelerindeki bozulma olduğu gösterilmiştir. [FONT="]Mevcut çalışmanın bulguları, [/font]Griffith ve arkadaşlarının (2003)[FONT="] ATD ve HBB olan hastalarda günlük hayat aktivitelerinin sadece bir boyutu olan [/font]finansal becerileri değerlendirdikleri araştırma bulgularıyla benzerlik göstermektedir.

Mevcut çalışmanın bulguları, ATD hastalarında sadece finansal becerilerde değil, İFA’da olduğu gibi yönetici işlevleri gerektiren çok değişik günlük hayat faaliyetlerinin (yemek pişirme, giyinme, alışverişe çıkma, para hesabı yapma gibi) gerçekleştirilmesinde de başarısızlık olduğunu gösteren (Almkvist ve Arnaiz, 2003) çalışmalarla da uyumludur. Farklı bir anlatımla, ATD ve HBB hastalarında bilişsel süreçlerdeki gerileme günlük hayat aktivitelerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum, klinik açıdan günlük hayat işlevleri hakkındaki hasta şikayetlerinin daha titizlikle ele alınması gerektiğini göstermektedir.

[FONT="]Çalışmada kullanılan tarama testlerinden SMMT, ATD’ı HBB ve Kontrol gruplarından ayrıt ederken, HBB grubunu Kontrol grubundan ayırt edememiştir. Buna karşın İFA testi hem ATD’ı HBB ve Kontrol gruplarından hem de HBB grubunu Kontrol grubundan ayırt etmiştir. GDÖ puanları açısından gruplar arasında fark olmaması ise depresyonun bilişsel işlevler üzerindeki olası etkilerinin dışlandığını göstermesi açısından önemlidir.[/font]

4.1.2. Belleği Değerlendiren WMS-R Sonuçlarına Ait Bulguların İlgili Yazın Bağlamında Değerlendirilmesi

[FONT="]Araştırmada, WMS-R alt testlerine uygulanan tek yönlü [/font]MANCOVA ve ANCOVA (ortak değişken: eğitim yılı) sonuçları, grup temel etkisinin anlamlı olduğunu g[FONT="]östermiştir.[/font] ATD, HBB ve Kontrol grupları WMS-R’den elde edilen 22 puan açısından anlamlı düzeyde farklılaşmıştır. Mevcut çalışma bulguları, ATD grubunun HBB ve Kontrol gruplarına kıyasla tüm alt testlerde daha başarısız olduğunu ortaya koymuştur.

WMS-R ile sözel ve görsel bellek, anlık veya gecikmeli olarak ölçülmektedir. Birçok çalışmada gecikmeli hatırlamanın, erken dönemdeki demans hastalarını, sağlıklı yaşlılardan ayırmada en iyi ölçüt olduğu bulunmuştur (Almkvist ve Arnaiz, 2003; Artero ve ark. 2003; Öktem, 2003).

İlgili yazın incelendiğinde, belleği değerlendirmek üzere sıklıkla kullanılan WMS-R’nin tüm alt testlerinin birlikte bir bütün halinde kullanılmadığı dikkat çekmektedir. Buna karşın, mevcut çalışmada WMS-R deneysel açıdan testin bütünlüğünün korunması amacıyla tüm alt testleri kapsayacak şekilde uygulanmıştır.

Loewenstein ve arkadaşları (2006), HBB’un alt tipleri ile erken evre ATD ve sağlıklı yaşlı katılımcıların bilişsel süreçlerinin karşılaştırıldığı bir çalışmada belleği değerlendirmek üzere WMS-R’ın Gecikmeli Hatırlama alt testleri ile Görsel Üretim II alt testini kullanmışlardır. Araştırma sonuçları, anılan bellek puanları açısından erken evre ATD hastalarının en düşük performansı gösterdiğini ve gecikmeli hatırlama performansının (gecikme süresinin uzamasına bağlı bilgi kayıplarının) erken evre ATD hastalığının önemli bir belirleyicisi olduğunu göstermiştir. Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone (2005), KSB (WMS-R Sayı Uzamı alt testi) ve USB (Kısa Öykü Hatırlama Testi) profillerini araştırmak üzere sağlıklı yaşlı bireylerle, amnestik HBB ve ATD hastalarını karşılaştırmışlardır. Amnestik HBB hastalarında bazı episodik bellek (USB) işlevlerinde gerileme olduğu ve bu sonuçların erken evre ATD hastalarının bulguları ile benzerliğine dikkat çekilmiştir. Bu araştırmanın sonuçları, gerek ATD hastalarında bellek bozukluğunun varlığına işaret etmesi, gerekse kullanılan alt testler ve alt test sonuçlarının benzerliği bakımından mevcut çalışma ile uyumludur. Başka bir deyişle mevcut çalışmanın bulguları: (1) [FONT="]ATD’da episodik bellek bozukluğu, (2) kayıt sorunu ve buna bağlı olarak yeni öğrenme yapamama, (3) tekrarlanan denemelerin öğrenme üzerinde kolaylaştırıcı etki yaratmaması (WMS-R Sözel Çağrışım Çiftleri I, II ve Görsel Çağrışım Çiftleri I, II alt testleri ile), (4) ATD’ın erken döneminde, uzak geçmişe ait anıların yakın geçmişe ait anılardan daha iyi hatırlandığını gösteren çalışma bulgularıyla uyumludur (Butters, Salmon ve Cullum, 1988; Levinoff ve ark., 2006; Wilson ve ark., 1983).[/font]

[FONT="]Mevcut çalışmada, WMS-R’nin [/font][FONT="]Mantıksal Bellek IA Hikayesi, Mantıksal Bellek IA ve IB Toplamı, Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı[/font][FONT="], Ters Görsel Bellek Uzamı, Mantıksal Bellek IIA Hikayesi, Mantıksal Bellek IIB Hikayesi, Mantıksal Bellek IIA ve IIB Toplamı, Görsel Üretim II alt testleri ile Toplam Puanı, ATD, HBB ve Kontrol gruplarını birbirinden ayırt etmiştir. Elde edilen bu bulgu, ATD ile Kontrol gruplarının WMS-R alt test puanları açısından karşılaştırıldığı araştırma bulguları (Anlıak, 2000; Kaptanoğlu, 1998) ile uyumludur. Söz konusu iki çalışmada da WMS-R’ın özellikle sözel belleği değerlendiren Mantıksal Bellek I, II; görsel belleği değerlendiren Görsel Üretim I, II ve Sözel Çağışım Çiftleri I alt testlerinin ATD’lı hastaları sağlıklı bireylerden ayırt ettiği gösterilmiştir. [/font]

[FONT="]WMS-R’nin Mantıksal Bellek IA Hikayesi, Mantıksal Bellek IA ve IB Toplamı, Düz ve Ters Sayı Uzamı Toplamı[/font], Ters Görsel Bellek Uzamı, Mantıksal Bellek IIA Hikayesi, Mantıksal Bellek IIB Hikayesi, Mantıksal Bellek IIA ve IIB Toplamı, Görsel Üretim II alt testleri ve Toplam Puanı HBB ile Kontrol gruplarını birbirinden ayırt etmiştir. Elde edilen bu bulgu, HBB hastalarında bellek bozukluğunun varlığına işaret eden ve bellek bozukluklarının HBB hastalarını sağlıklı yaşlı bireylerden ayırt ettiğini savunan çalışmalar ile uyumludur (Cangöz ve Selekler, 2003; Gauthier ve Touchon, 2004; Nordlund ve ark., 2005; Petersen ve ark., 1997; 1999; Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005).

HBB hastaları ile sağlıklı yaşlı bireyleri birbirinden ayırt eden bilişsel süreçlerin araştırıldığı çalışmalarda, öğrenme ve episodik belleği değerlendirmek üzere WMS-R’ın Mantıksal Bellek alt testini kullanan ve bu alt testin HBB hastaları ile sağlıklı yaşlı bireyleri ayırt ettiğini gösteren çok sayıda araştırma bulunmaktadır (Luis ve ark, 2004, Nordlund ve ark., 2005).

Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro (2005) tarafından yapılan araştırmada, HBB hastalarının bellek süreçleri, WMS-R’nin Mantıksal Bellek, Sözel Çağrışım Çiftleri, Görsel Bellek ve Genel Bilgi alt testleri ile değerlendirilmiş ve gecikmeli hatırlamadaki bozulmanın HBB hastalarında bellek bozukluğunun belirgin bir göstergesi olduğu gösterilmiştir. Benzer şekilde Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson (2006), WMS-R’ın Mantıksal Bellek I, II ve Görsel Üretim I, II alt testlerini kullanmışlardır. Bu çalışmada da, bellek ve diğer bilişsel işlevlerde HBB hastalarının sağlıklı yaşlı bireylere göre daha düşük performans gösterdiği bulunmuştur. İlgili yazın bağlamında elde edilen bu bulgular, HBB hastalarında bellek bozukluğunun varlığına işaret etmesi, kullanılan alt testler ve alt test sonuçlarının benzerliği bakımından mevcut çalışma ile uyumludur.

Araştırmamızda WMS-R’nin tüm alt testleri arasında gruplar arası fark bulunmuştur. Tüm alt test puanları ATD ve HBB, ATD ve Kontrol ile HBB ve Kontrol grupları açısından farklılaşmamaktadır. Yukarıda aktarılanlardan hareketle, WMS-R’nin, bellek bozukluğu ile karakterize edilen hastalıklar olan, HBB ve ATD’ın tanı ve ayırıcı tanısı açısından önemli bir belirteç olduğu söylenebilir.





4.1.3. Dikkat ve Yönetici İşlevleri Değerlendiren Nöropsikolojik Test (ST, İST, İT, RSPM) Sonuçlarına Ait Bulguların İlgili Yazın Bağlamında Değerlendirilmesi

Yönetici işlevler, en yüksek ve en karmaşık bilişsel becerilere (planlama, irade, amaca yönelik hareket ve etkili performans gibi) kaynaklık etmektedir. Yönetici işlevler, bütün diğer bilişsel alanlardan gelen girdilere (bellek, dil ve algı gibi) de kaynak sağlamaktadır. Bu anlamda, bilişsel işlevlerde yetersizlik demans hastalığı tablosunun önemli bir özelliği olup, yönetici işlevlerle yakından ilişkilidir (Voss ve Bullock, 2004). Mevcut çalışmada da ATD grubu dikkat ve yönetici işlevleri değerlendiren testlerde HBB ve Kontrol gruplarına kıyasla daha başarısız bir performans sergilemiştir. Elde edilen bu bulgu benzer çalışmalardan elde edilen bulgularla uyumludur ([FONT="]Almkvist ve Arnaiz, 2003; Levinoff ve ark., 2006; Levinoff, Saumier ve Chertkow, 2004; Nebes, 1992; Nestor ve ark., 1991; Perry ve Hodges, 1999; Sebastian, Menor ve Elosua, 2006; Voss ve Bullock, 2004). [/font]

Araştırmada dikkat ve yönetici işlevler kapsamında ele alınan değişik bilişsel işlevleri değerlendirmek amacıyla dört adet nöropsikolojik test kullanılmıştır. Bunlar: Stroop Testi TBAG Formu (Stroop-TBAG), İz Sürme Testi, (İST) İşaretleme Testi (İT) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM)’dir.

4.1.3.1. Stroop Testi TBAG Formu (Stroop-TBAG) Sonuçlarına Ait Bulguların İlgili
Yazın Bağlamında Değerlendirilmesi

Stroop Testi TBAG Formu [FONT="]puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA [/font](ortak değişken: eğitim yılı)[FONT="] sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Yapılan analizler gruplar arası farkın, Stroop Testi TBAG Formu 3. Bölüm Süre Puanı, Stroop Testi TBAG Formu 3. Bölüm Yapılan Hata, Stroop Testi TBAG Formu 4. Bölüm Süre Puanı, Stroop Testi TBAG Formu 5. Bölüm Süre Puanı ve Stroop Testi TBAG Formu 5. Bölüm Yapılan Hata Puanı olmak üzere beş alt testte anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. [/font]

Stroop etkisi, algısal kurulum, değişik uyarıcı ve tepki koşulları altında, kolaylaştırıcı ve ketleyici etkilerin bulunduğu bir durum olup, dikkatle ilgilidir (MacLeod, 1991). Stroop Testi algısal kurulumu değişen talepler doğrultusunda ve bir “bozucu etki” altında değiştirebilme becerisini; alışılmış bir davranış örüntüsünü bastırabilme ve olağan olmayan bir davranışı yapabilme yeteneğini ortaya koymaktadır (Spreen ve Strauss, 1991). Stroop Testi TBAG Formu’nun 5. bölümü tamamlama süresi de “bozucu etki” yi ölçmektedir (Karakaş, 2006). Mevcut çalışmada ATD grubunun Stroop Testi-TBAG süre ve hata puanlarındaki artış, karmaşık dikkat, psikomotor yavaşlama ve alışılmış davranış örüntüsünü bastırabilme alanlarında problem yaşadıklarına işaret etmektedir. Elde edilen bu bulgu önceki araştırma bulgularıyla uyumludur (Sebastian, Menor ve Elosua, 2006).

[FONT="]Stroop Testi TBAG 3., 4. ve 5. Bölüm Süre Puanları incelendiğinde [/font]ATD grubunun, [FONT="]testi H[/font]BB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığı; benzer olarak [FONT="]3. Bölüm Yapılan Hata[/font] ve [FONT="]5. Bölüm Yapılan Hata[/font] puanları incelendiğinde, ATD grubunun testi diğer iki gruptan daha çok hata ile tamamladığı görülmektedir. ATD grubunda süre ve hata puanları açısından fark gözlenmesi, psikomotor yavaşlama ve dikkat süreçlerinde bozulma olduğuna işaret etmektedir.

Mevcut çalışmada HBB ile Kontrol grupları arasında Stroop Testi TBAG puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Elde edilen bu bulgu HBB’da sadece belleğin değil aynı zamanda yönetici işlevlerin de bozulduğunu gösteren çalışmalar ile çelişmekte (Nordlund ve ark., 2005); buna karşın, HBB’da genel bir yönetici işlev bozukluğunun olmadığına işaret eden çalışmaları desteklemektedir (Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007).

Sonuç olarak, Stroop Testi-TBAG formunun, 3., 4. ve 5. Bölüm süre puanları ile 5. Bölüm yapılan hata puanı ATD’ı HBB‘dan; 3. Bölüm süre ve yapılan hata puanları, 4. ve 5. Bölüm süre puanları ile 5. Bölüm yapılan hata puanı ATD’ı sağlıklı yaşlı bireylerden ayırırken, Stroop Testi-TBAG puanları HBB hastaları ile sağlıklı yaşlıları birbirinden ayırmamaktadır.









4.1.3.2. İz Sürme Testi (İST) Sonuçlarına Ait Bulguların İlgili Yazın Bağlamında
Değerlendirilmesi

İST, görsel-motor kavramsal tarama, motor hız, planlama, sayısal bilgi, soyut düşünme, uyarıcının fiziksel özellikleri tarafından yaratılan tepki eğiliminin ketlenmesi, set değiştirme, sürekli dikkat, konsantrasyon ve engellenmeye karşı tolerans gibi yönetici işlevleri gerektiren bir görevdir (Demakis, 2004; Lezak, 1995; Spreen ve Strauss, 1991).İST zorluk açısından birbirinden farklı A ve B bölümlerini içermektedir. İlgili yazın incelendiğinde, İST’nin iki bölümünden amaca uygun olan bir tanesinin seçilerek tek başına kullanılmasının yaygın bir uygulama olduğu görülmektedir (Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, 2004; Loewenstein ve ark., 2006; Rozzini ve ark., 2007). Buna karşın, mevcut çalışmada A ve B bölümleri deneysel açıdan testin bütünlüğünü bozmamak için bütün olarak uygulanmıştır.

İST puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA ve ANCOVA (ortak değişken: eğitim yılı) sonuçları, [FONT="]ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Yapılan analizler gruplar arasında, İZASÜRE, İZBSÜRE, İZABSÜRE ve İZBASÜRE olmak üzere dört puan açısından anlamlı fark olduğunu göstermiştir. [/font]

[FONT="]Mevcut çalışmada, İZASÜRE, İZBSÜRE, İZABSÜRE ve İZBASÜRE puanları incelendiğinde, ATD hastalarının testi HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığı ortaya konmuştur. Bununla birlikte gruplar arasında [/font]yapılan hata ve düzeltilen tepki sayısı puanları açısından fark gözlenmemiştir. Gruplar arasında yalnızca süre puanı açısından fark gözlenmesi, psikomotor hızda belirgin bir yavaşlama olduğunu düşündürmektedir. Aynı zamanda, ATD grubunda süre puanları açısından görülen fark, görsel-tarama, planlama, organizasyon, soyutlama, set değiştirme gibi yönetici işlevler açısından bir bozulma olduğunu ortaya koymuştur. Bu sonuç Guarch, Marcos, Salamero ve Blesa, (2004) ile Rozzini ve arkadaşları, (2007)’nın elde ettiği araştırma bulgularıyla uyumludur.

Mevcut çalışmada, İST puanları açısından HBB ile Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. HBB grubunun süre, yapılan hata ve düzeltilen tepki sayısı puan ortalamaları Kontrol grubundan fazla olmakla birlikte gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı düzeyde değildir. Bu bulgu Loewenstein ve arkadaşları (2006) ile Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson (2007)’ın araştırma bulgularıyla uyumludur. Bununla birlikte mevcut çalışma bulguları, HBB hastalığında dikkat ve yönetici işlev bozukluklarına rastlanmadığını iddia eden çalışma bulguları ile çelişmektedir (Nordlund ve ark., 2005; Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006; Rozzini ve ark., 2007).

Sonuç olarak İz Sürme Testi A ve B Bölümü süre puanları, A ve B bölümlerinden elde edilen süre puanları toplamı ile bölümlerin süre puanları farkı ATD’ı, HBB ve sağlıklı yaşlı bireylerden ayırt ederken; İST puanları HBB ve Kontrol gruplarını birbirinden ayırt edememiştir.

4.1.3.3. İşaretleme Testi (İT) Sonuçlarına Ait Bulguların İlgili Yazın Bağlamında
Değerlendirilmesi

İT performansında görsel seçicilik ve görsel-motor uyum kritik önem taşımaktadır. Ayrıca, İT’nin sürekli dikkat (sustained attention) yani vijilansı ölçtüğü kabul edilmektedir (Lezak, 1995).[FONT="]İT’nin alt testlerinden[/font] elde edilen işaretlenen hedef sayı, atlanan hedef sayısı, işaretlenen yanlış harf/şekil sayısı, toplam hata ve tarama süresi [FONT="]puanları üzerinde yapılan tek yönlü MANCOVA ve ANCOVA [/font](ortak değişken: eğitim yılı) [FONT="]sonuçları, ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Yapılan analizler, gruplar arası farkın İTDH1[/font], İTDH2, İTDH4[FONT="], [/font]İTDH5, İTDS1, İTDS2[FONT="], [/font]İTDS3, İTDS4, İTDS5, İTDZH1, İTDZH2, İTDZH4, İTDZH5, İTDZS1, İTDZS2, İTDZS3, İTDZS4 ve İTDZS5 [FONT="]olmak üzere on sekiz puan üzerinde anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. [/font]

Mevcut çalışma, ATD grubunun, HBB ve Kontrol grupları ile kıyaslandığında İTDH1, İTDS1, İTDZH1 ve İTDZS1 alt testlerinde [FONT="]daha az sayıda hedef işaretlediğini[/font]; İTDH2, İTDS2, İTDZH2 ve İTDZS2 alt testlerinde hedefleri [FONT="]daha çok atladığını; İTDS3 ve İTDZS3[/font] alt testlerinde [FONT="]daha fazla yanlış işaretleme yaptığını; İTDH4, İTDS4, İTDZH4 ve İTDZS4 alt testlerinde toplam hata puanının daha yüksek olduğunu ve İTDH5, İTDS5, İTDZH5 ve İTDZS5 alt testlerini [/font]daha uzun sürede tamamladığını [FONT="]o[/font]rtaya koymuştur.

ATD grubunun İT alt testlerinde başarısız olması, ölçtüğü görsel seçicilik, görsel-motor uyum, tepki hızı, görsel tarama, ataklık ve sürekli dikkat süreçlerinde bozulma olduğuna işaret etmektedir. Bu yönüyle bulgular, ATD’ın erken evrelerinde dikkatte (dikkati sürdürme ve odaklama) hafif bozulma olduğunu ve ATD hastalarının çeldiricilerin karıştırıcı etkilerine daha açık olduğunu, gösteren araştırmalarla uyumludur (Cangöz; 2006; Nebes, 1992; Öktem, 2003; Perry ve Hodges, 1999; Sebastian, Menor ve Elosua, 2006 ).

Mevcut çalışmada, İT alt test puanları açısından HBB ile Kontrol grupları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu bulgu Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson (2007)’ın bulgularıyla uyumlu iken; HBB hastalığında dikkat ve yönetici işlev bozukluklarının varlığını ortaya koyan bulgularla çelişmektedir (Nordlund ve ark., 2005; Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006; Rozzini ve ark., 2007).

4.1.3.4. Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) Sonuçlarına Ait Bulguların
İlgili Yazın Bağlamında Değerlendirilmesi

RSPM Testi düzenli ve doğru düşünme yeteneğini, zihinsel beceri ve faaliyet hızını, akıl yürütme yeteneğini ölçmektedir. Görsel-mekansal algılama, kategori değiştirebilme, çalışma belleği, irdeleme, genel yetenek testin ölçtüğü diğer bilişsel özelliklerdir (Karakaş, 2006; Lezak, 1995).

RSPM Testi süre ve toplam puanlarına uygulanan tek yönlü ANCOVA (ortak değişken: eğitim yılı) sonuçları, [FONT="]ATD, HBB ve Kontrol grupları arasında anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Yapılan analizler gruplar arası farkın, RAVENSÜ (RSPM Testi süre) ve RAVENT (RSPM toplam) olmak üzere iki tür puan üzerinde anlamlı olduğunu ortaya koymuştur. [/font]

[FONT="]Mevcut çalışmada ATD grubunun RAVENSÜ puanları incelendiğinde, RSPM Testini HBB ve Kontrol gruplarından daha uzun sürede tamamladığı ortaya konmuştur. [/font]RAVENT puanları incelendiğinde de ATD grubunun Kontrol grubundan anlamlı derecede düşük puana sahip olduğu bulunmuştur. Mevcut çalışmada ATD grubu Kontrol grubundan, düzenli ve doğru düşünme, zihinsel beceri ve akıl yürütme süreçlerinde daha başarısız; tepki hızı, psikomotor hız süreçlerinde daha yavaştır. Bununla birlikte HBB ve Kontrol grupları arasında RAVENSÜ ve RAVENT puanları açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır. Sağlıklı yaşlılar ile HBB hastalarının dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı test performanslarının karşılaştırıldığı bir çalışmada RSPM Testi performansı ile sözel olmayan soyutlama becerileri karşılaştırılmıştır. Elde edilen bulgular HBB ve sağlıklı yaşlı bireyler arasında söz konusu süreçler açısından anlamlı bir fark olduğuna işaret etmiş ve HBB grubunda bozulmaların olduğu gösterilmiştir (Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005). Bu anlamda mevcut çalışma bulguları Riberio ve arkadaşlarının (2005) bulgularıyla çelişmektedir. İleri yaşla birlikte RAVENSÜ puanları uzamakta, RAVENT puanları da azalmaktadır. Bu bulgu ATD, HBB grupları ile kontrol grubunun, bilgi işleme hızı ve doğruluğu gibi özelliklere karşılık gelen akıcı zekada meydana gelen değişimini destekler niteliktedir (Baltes, 1987).

Mevcut araştırmada, HBB ile Kontrol gruplarının dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı Stroop Testi TBAG Formu, İST, İT ve RSPM Testi’nden elde edilen puan ortalamaları Kontrol grubuna kıyasla hafif bozulmaların varlığına işaret etmekle birlikte gruplar arasında söz konusu test puanları bakımından istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Elde edilen bu bulgu HBB’da standart nöropsikolojik testlerle belirlenemeyen ancak kontrol gruplarına kıyasla dikkat ve yönetici işlevlerde hafif bozulmaların varlığına işaret eden çalışma bulgularıyla uyumlu iken (Levinoff, Saumier ve Chertkow, 2004; Zhang, Han, Verhaeghen ve Nilsson, 2007); HBB’da bellek bozukluğunun yanı sıra dikkat ve yönetici işlevlerde de bozulmalar olduğunu ortaya koyan araştırma bulgularıyla çelişmektedir (Nordlund ve ark., 2005; Okonkwo, Virginia, Griffth, Ball ve Marson, 2006; Ribeiro, Mendonça ve Guerreiro, 2005; Ritchie ve Touchon, 2000).

4.2. SONUÇ

Araştırma bulguları özet olarak değerlendirildiğinde, belleğin (WMS-R) yanı sıra, dikkat ve yönetici işlevleri değerlendiren nöropsikolojik testlerin (Stroop-TBAG, İST, İT ve RSPM) ATD grubunu, HBB ve Kontrol gruplarından ayırt ettiği ve ATD grubunun söz konusu testlerde daha başarısız olduğu; onu, HBB ve Kontrol gruplarının izlediği görülmüştür. Belleği farklı boyutları ile değerlendiren WMS-R’nin gerek HBB ve ATD’ın tanısı ve gerekse, ATD, HBB ve Kontrol gruplarını birbirinden ayırt etmesi bakımından önemli bir belirteç olduğu bir kez daha gösterilmiştir. Dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı nöropsikolojik testler (Stroop-TBAG, İST, İT ve RSPM) ATD grubunu HBB ve Kontrol gruplarından ayırt edebilirken; HBB ile Kontrol gruplarını ayırt edememiştir. Bu bulgu, HBB’da dikkat ve yönetici işlevlerin gerilemediği ve/veya bozulmadığı biçiminde yorumlanmamalıdır. Çünkü, mevcut çalışmada HBB grubundaki hastalar HBB alt tipleri açısından sınıflanmaksızın çalışmaya alınmışlardır. HBB grubundaki katılımcıların çoğunun amnestik tip HBB olması nedeniyle dikkat ve yönetici işlevleri açısından sağlıklı yaşlılarla benzer performans sergilemiş olmaları olasılığı göz ardı edilmemelidir.
4.2.1. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI

Araştırmanın sınırlı sayıda katılımcı üzerinde yürütülmesi önemli bir sınırlılıktır. Buna karşın anılan sınırlılık, hastaların olabildiğince titiz ve uluslararası tanı ölçütlerine uygun olarak seçilmesi ile telafi edilmeye çalışılmıştır.

ATD ve HBB tanısı almış hastalar ile sağlıklı yaşlı katılımcılara WMS-R, Stroop Testi TBAG, İST, İT ve RSPM testlerini içeren nöropsikolojik test bataryası, bireysel olarak, rahat ve sessiz bir odada uygulanmış ve beş nöropsikolojik test katılımcılara üç ayrı oturumda (oturum-I WMS-R; oturum-II, Stroop TBAG, İST, İT; oturum III RSPM Testi) uygulanmıştır. Oturumlar arasında 10’ar dakikalık dinlenme arası verilmiştir. Nöropsikolojik test bataryasının sağlıklı grup için yaklaşık uygulama süresi 190 dakika olmuş, uygulama süresi hasta grubu ile yapılan çalışmalarda uzamıştır. Araştırma örneklemini 52-87 yaş aralığında bulunan yaşlı bireylerin oluşturması, uygulanan nöropsikolojik test sayısının ve testlerin uygulama süresinin uzunluğu göz önüne alındığında, yaşlı gruplarda bilişsel yorgunluğun bellek, dikkat ve yönetici işlev performanslarını olumsuz yönde etkilemiş olması olasılığı göz ardı edilmemelidir.

4.2.2. ARAŞTIRMANIN ÖZGÜNLÜĞÜ

‘Giriş’ bölümünde de değinildiği gibi ATD, HBB ve Kontrol gruplarını dikkat ve yönetici işlevler açısından karşılaştıran çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Mevcut çalışmanın diğerlerinden farkı, örneklemin olabildiğince homojen hasta gruplarından oluşması ve çalışmada yer alan tüm nöropsikolojik testlerin standart yönergelerine uygun ve bütün halinde (tüm alt testleri ile birlikte) kullanılmış olmasıdır.

Konuyla ilgili yazın incelendiğinde nöropsikolojik testlerin sadece bazı alt testlerinin kullanılmasının yaygın bir uygulama olduğu gözlenmektedir (Loewenstein ve ark., 2006; Luis ve ark., 2004; Nordlund ve ark., 2005; Perri, Carlesimo, Serra ve Caltagirone, 2005). Bu uygulamaya, demanslı hastalarla çalışmanın zorlukları ve klinik ortamın yoğunluğu gibi pratik zorluklar neden olsa da, bir nöropsikolojik testin bütünlüğünün bozulmaması deneysel açıdan önem taşımaktadır. Bu tez çalışmasında da kullanılan tüm nöropsikolojik testler standart yönergelerine uygun olarak ve tüm alt testler ile bütün halinde uygulanmıştır.

HBB ve ATD’ın erken tanısı, ayırıcı tanısı, hastalığın seyri ve tedavinin etkinliğinin izlenmesinde uygun nöropsikolojik test bataryalarının kullanılması ve bataryada yer alan testlerin dikkat, bellek, yönetici işlevler, dil, görsel-mekansal işlevler ve praksi gibi temel bilişsel işlevlerin ölçülmesi nöropsikolojik değerlendirme açısından büyük önem taşımaktadır (Mesulam, 2004). Mevcut çalışma, yaş, cinsiyet, eğitim düzeyine göre çalışmaları yapılmış, normları belirlenmiş, geçerlik ve güvenirlikleri yüksek nöropsikolojik testlerin ülkemiz nöroloji/psikiyatri kliniklerinde kullanımını özendirici olması ve geçerlik, güvenirlik ve standardizasyonu olan testlerle yapılan nöropsikolojik değerlendirmenin önemini vurgulaması bakımından önemlidir.

Demanslı hastalar veya HBB hastalarının bilişsel işlevler açısından sağlıklı yaşlı bireylerle karşılaştırıldığı çalışmalarda, hasta grupların titiz ve dakik seçimi kadar, karşılaştırılacakları sağlıklı yaşlı grubun (kontrol grubu) seçimi de aynı derecede önemlidir. Bu bağlamda mevcut çalışmanın diğer bir özgün yönü, sağlıklı yaşlı bireylerin seçiminde gösterilen titizlik olmuştur.

Çalışmanın bulgularından hareketle ATD, HBB ve Kontrol gruplarını birbirlerinden ayırt etmek üzere kullanılabilecek oldukça kapsamlı bir nöropsikolojik test bataryası önerilmiştir. Önerilen bu test bataryasının ATD ve HBB’un erken ve ayırıcı tanısında ve hastalığın seyri ile tedavinin etkinliğinin izlenmesinde klinisyenlere kolaylık sağlayacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda araştırmada yer alan grupları (ATD, HBB ve Sağlıklı Yaşlı) birbirlerinden anlamlı düzeyde ayırt eden nöropsikolojik testler ile alt testler sırasıyla Tablo 4.1, Tablo 4.2 ve Tablo 4.3’de özetlenmiştir.











Tablo 4.1 ATD Grubunu Kontrol Grubundan Ayırt Eden Tarama Testleri ile
Nöropsikolojik Testler

Tablo 4.2 ATD Grubunu HBB Grubundan Ayırt Eden Tarama Testleri ile Nöropsikolojik
Testler




Tablo 4.3 HBB Grubunu Kontrol Grubundan Ayırt Eden Tarama Testleri ile
Nöropsikolojik Testler



Çalışma bulguları yukarıda ağırlıklı olarak, klinik nöropsikoloji alanına olan katkıları bağlamında irdelenmiştir. Diğer yandan elde edilen bulguların, bilişsel nöropsikoloji çalışmaları açısından da katkıları bulunmaktadır. ATD ve HBB gibi öncelikle hipokampus ve entorhinal korteks gibi beyin yapılarını tutan, ardından hastalığın ilerlemesiyle frontal bölgeye de yayılarak dikkat ve yönetici işlevleri etkileyen ATD hastalığının deneysel psikolojinin yöntemleri ile incelenmesi, bilişsel psikolojinin mevcut modellerinin (Bilgi İşleme Modeli gibi) sınanması ve gerektiğinde güncellenmesi açısından kritik bir misyona sahiptir. Bu bağlamda, bilişsel psikolojinin önemli kavramları olan, dikkat (Posner ve Peterson, 1990) ve yönetici işlevlerin temelindeki nöral yapı ve süreçlerin (Baddeley, 2007) anlaşılması kadar, anılan süreçler için önerilen ve ilgili yazında yaygın kabul gören kavramsal tanımlara karşılık gelen süreçleri (dikkat, yönetici işlevler, çalışma belleği gibi) ayırt etmedeki yetersizliğinin, ortaya çıkarılması açısından da önemlidir.

4.2.3. İLERİDE YAPILACAK ARAŞTIRMALAR İÇİN ÖNERİLER

İlgili yazın incelendiğinde, HBB hastalarında özellikle bellek işlevlerinin incelendiği, buna karşın, dikkat ve yönetici işlevlerde meydana gelen değişimi inceleyen araştırmaların oldukça sınırlı sayıda olduğu gözlenmiştir. Sağlıklı bireyleri HBB’u olan bireylerden ayırt etmek özellikle klinik açıdan son derece önemlidir. Bu araştırmada, HBB ile Kontrol gruplarını ayırt etmede dikkat ve yönetici işlevlerin rolüne ilişkin olarak elde edilen bulgularla, benzer süreçlerin ayırt ediciliğini araştıran çalışmaların bulguları tam bir uyum içinde değildir. Elde edilen farklı sonuçlar, konuyla ilgili ileri araştırmalara olan ihtiyacın göstergesidir.
Bu çalışma kapsamında dikkat ve yönetici işlevleri birbirlerinden ayırt etmenin gerek kuramsal (bilişsel psikoloji) gerekse beyin yapı ve işlevleri (nöroloji, nöropsikoloji) açısından zorluğu bir kez daha ortaya konulmuştur. İleride yapılması planlanan çalışmalarda, dikkat ve yönetici işlevlerin binişen ve farklılaşan bileşenlerine odaklanılabilir.

Ayrıca, ileride yapılacak çalışmalarda, ATD’ın evrelerine (hafif, orta, ağır) göre sınıflandırılarak düzenlenmiş deney desenleri ile anılan tanı gruplarının, dikkat ve yönetici işlevlere duyarlı nöropsikolojik test performansları açısından karşılaştırılmasının yararlı olacağı düşünülmektedir. Aksi halde, hasta gruplarının homojenliği sorunu çalışma sonuçlarının geçerliliğini tehdit etme potansiyeline sahiptir.

ATD ve HBB hasta gruplarında çok bileşenli bilişsel süreçler incelenmektedir. Söz konusu hasta gruplarında hangi bilişsel süreçlerin bozulduğunu, hangilerinin görece korunduğunu anlayabilmek için, her bir bilişsel sürece duyarlı birden fazla nöropsikolojik test kullanarak yapılan çalışmaların arttırılması elde edilen verilerin güvenirlik ve doğrulukları açısından yararlı olacaktır.

HBB, ATD hasta gruplarında bilişsel süreçleri inceleyen çalışmaların sonuçlarının, seçilen örnekleme, grubun büyüklüğüne, kullanılan tanı ve takip kriterlerine, takip süresine, nöropsikolojik değerlendirme araçlarının neler olduğuna ve bu araçların geçerlik ve güvenirliklerine bağlı olarak değiştiği bilinmektedir. Bu bağlamda, benzeri çalışmalarda, elde edilecek bulguların güvenirliği açısından hasta gruplarının seçilmesi kadar, sağlıklı yaşlı grubun seçilmesi konusunda da gereken titizlik ve özenin gösterilmesi önerilmektedir.

Yaşlı nüfusun artmakta olduğu ülkemizde bilişsel işlevlerde gözlenen gerilemelerle karakterize edilen HBB ve ATD önemli sağlık sorunları olarak ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda yaşlıda bilişsel gerilemeyi erken tanımak, ciddiye almak ve demans geliştirme riskini önceden belirlemek açısından nöropsikolojik değerlendirme büyük önem taşımaktadır. Mevcut araştırmanın, ATD, HBB ve sağlıklı yaşlı bireylerin dikkat ve yönetici işlevlerine ilişkin nöropsikolojik profillerini ortaya koyması, anlaşılmasını sağlaması ve erken tanıda yararlı olacağı düşünülen bir nöropsikolojik test bataryası önermesi bakımından daha sonraki bilişsel ve klinik nöropsikoloji uygulamaları için yol gösterici olacağı düşünülmektedir.

Adlam, A. L., Bozeat, S., Arnold, R., Watson, P. ve Hodges, J. R. (2006). Semantic knowledge in mild cognitgive impairment and mild Alzheimer’s disease. Cortex, 42: 675–684.

Aktin, E. ve Bahar, S. (1988). Nörolojik muayene ve teşhiste temel bilgi. İstanbul: Bayrak Matbaacılık, s: 112- 116.

Allport, A. (1989). Visual attention. M. I. Posner (Ed.) Foundations of Cognitive Science. Cambridge, MA: MIT Press.

Almkvist, O. ve Arnaiz, E. (2003). Neuropsychological features of mild cognitive impairment and preclinical Alzheimer’s disease. Acta Neurologica Scandinavica, 107: 34–41.

Amerikan Psikiyatri Birliği (1994). Zihinsel bozuklukların tanısal ve sayımsal el kitabı, dördüncü baskı (DSM-IV) (Çev. Ed. E. Köroğlu) . Ankara: Hekimler Yayın Birliği.

Anlıak, Ş. (2000). Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu’nun Alzheimer tanısı almış Hastalarda Geçerlilik Çalışması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi) İzmir: Ege Üniversitesi.

Arıoğlu, S. (2006). Alzheimer Hastalığı. Arıoğlu, S. (Ed.): Geriatri ve Gerontoloji, M. N. Medikal & Nobel, Ankara.

Artero, S., Tierney, M. C., Touchon, J. ve ark. (2003). Prediction of transition from cognitive impairment to senile dementia: a prospective, longitudinal study. Acta Psychiatrica Scandinavia, 107(5): 390–393.

Atkinson, R. C. ve Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: a proposed system and its control processes. In Spence, K. W. Ve Spence, J. T. (Eds.): The Psychology of Learning and Motivation. Academic Press, New York. s: 89–195.

Baddeley, A.D. (2007). Working memory, thought, and action. Oxford: Psychology Series.

Baddeley, A. D. (1990). Human memory: theory and practice. London, Erlbaumass.

Baddeley, A. D. (1986). Working memory. Oxford, Oxford University Press.

Baltes, P. B. (1993). The aging mimd: Potential and limits. Gerontologist, 33: 560-594.

Baltes, P. B. (1987). Theoretical propositions of life-span Developmental Psychology: on the dynamics between growth and decline. Developmental Psychology (23): 611–626.

[FONT="]Barnett, V. ve Lewis, T. (1994). [/font][FONT="]Outliers in Statistical Data[/font][FONT="]. (3rd. Ed.). New York: John Willey.[/font]

Barkley, R. A. (1996). Linkages between attention and executive functions, attention, memory and executive functions. In G.R. Lyon, N.A. Krasnegor (Eds.), Baltimore: Brooks, s: 63–112.

Benton, A. L., Eslinger, P. J. ve Damasio, A. (1981). A: Normative observations on neuropsychological test performances in old age. Journal of Neuropsychology, 3: 33–42.

Beyazkürk, D. (2003). Yönetici İşlevler, Frontal Lob ve Demans. S. Karakaş, C. İrkeç ve N. Yüksel (Ed.) Beyin ve Nöropsikoloji. Temel ve Klinik Bilimler, Ankara: Çizgi Tıp Yayınevi. s.123–131.

Blanchard-Fields, F. ve Hess, T. M. (1996). Perspectives on cognitive change in adulthood and aging. Boston, McGraw Hill.

Bradshaw, J.L. ve Mattingley, J.B. (1995). Clinical Neuropsychology: Behavioral and Brain Science. New York: Academic Pres.

Buckner, L. R. (2004). Memory and executive functions in aging and AD: Multiple factors that cause decline and reserve factors that compensate. Neuron, 44: 195–208.

Butters, N., Salmon, D. P. ve Cullum, C. M. (1988). Differentiation of amnesic and demented patients with the Wechsler memory scale-revised. Clinical Neuropsychology, 2: 133–144.

[FONT="]Büyüköztürk, Ş. (2005). Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı (5. Baskı). Ankara: Pegem-A Yayıncılık. [/font]

Cangöz, B., Karakoç, E. ve Selekler, K. (2007). İz Sürme Testi’nin 50 Yaş Üzeri Türk Yetişkin ve Yaşlı Örneklemi İçin Standardizasyon Çalışması. Türk Geriatri Dergisi, 10(2):73–82.

Cangöz, B., Selekler, K., Demirci, S. ve Uluç, S. (Baskıda). Trail Making Test: Predictive Validity Study on Turkish Patients with Alzheimer Dementia.Journal of Applied Gerontology.

Cangöz, B. ve Uluç, S. (2007). Yaşlılık döneminde meydana gelen psikolojik değişiklikler. Temel Geriatri (Ed. Kutsal, G. Y.). Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri.

Cangöz, B. ve Uluç, S. (2006). Yaşlının psikolog tarafından değerlendirilmesi. Geriatri ve Gerontoloji (Ed. S. Arıoğlu). Ankara: M. N. Medikal & Nobel.

Cangöz, B. (2006). Bellek, bilişsel işlevler ve yaşlı. Geriatri ve Gerontoloji (Ed. S. Arıoğlu). Ankara: M. N. Medikal & Nobel.

Cangöz, B. (2005). Geçmişten günümüze belleği açıklamaya yönelik yaklaşımlara kısa bir bakış. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 22 (1): 51–62.

Cangöz, B. ve Selekler, K. (2003). Hafif kognitif bozukluğu olan hastalarda bellek işlevlerinin nöropsikolojik değerlendirilmesi. Demans Dergisi, 3: 105–111.

Cangöz, B. (2002). Yaşlanmaya bağlı olarak bellek süreçlerinde meydana gelen değişiklikler; Geriatri 2002 Sempozyum Tam Metin Kitabı (Gökçe- Kutsal Y.Ed.) Ankara, Hacettepe Üniversitesi Geriatrik Bilimler Araştırma ve Uygulama Merkezi (GEBAM) Yayınları; 119- 123.


Cantez, E., Akça, Ş., Akkapulu, F., Bekçi, B., Canlı, P., Çakar, A. ve Yıldırım, S. (1996). BİLNOT Bataryası testlerinden İşaretleme Testi ve Sayı Dizisi Öğrenme Testinin test-tekrar test güvenirliği. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi, İstanbul.

Chalip, L.ve Stigler, J. W. (1986). The development achievement and ability among Chinese children: A new contribution to an old controversy. Journal of Educational Research, 79(5): 302–307.

Cummings, J. L. ve Benson, D. F. (1992). Cortical dementias. Dementia: Clinical Approach. Butterworth-Heinemann, s.45–93.

DeCarli, C. (2003). Mild cognitive impairment: prevalancce, prognosis, aetiology and treatment. Lancet Neurology 2: 15–21.

DeKosky, S. T., Shih, W. J., Schmith, F. A., Coupal, J. ve Kirkpatrick, C. (1990). Assessing utility of single photon emission computed tomography (SPECT) scan in Alzheimer disease: Correlation with cognitive severity. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 4: 14- 23.

D’Elia, L., Satz, P. ve Schretlen, D. (1989). Weschler Memory Scale: A critical appraisal of the normative studies. Journal of Clinical and Experimental Psychology, 11 (4): 551-568.

Demakis, J. G. (2004). Frontal lobe damage and tests of executive processing: A meta-analysis of the category test, Stroop test and trail-making test. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 26(3): 441-450.

Duke, L. M. ve Kaszniak, A. W. (2000). Executive control functions in degenerative dementias: A comparative review. Neuropsychology Review, 10: 75–99.

Ellis, H. C. ve Hunt, R. R. (1993). Fundamentals of cognitive psychology. 5 th. Ed, Oxford, Brown & Benchmark.

Ertan, T. ve Eker, E. (2000). Reliability, validity, and factor structure of the geriatric depression scale in Turkish elderly: Are there different factor structures for different cultures. International Psychogeriatrics, 12 (2): 163–172.
Fleisher, A. S., Sun, S., Taylor, C., Ward, P. C., Gamst, C. A., Petersen, C. R., Jack, R. C., Aisen, S. P. ve Thal J. L. (2008). Hafif bilişsel bozuklukta volumetrik MRG’ye karşı klinik Alzheimer hastalığı belirleyicileri. The Journal of The American Academy of Neurology (3)1: 55–63.

Folstein, M., Folstein, S. ve McHugh, P. (1975). Mini-Mental State: A practical method for grading the cognitive state of patients from clinician. Journal of Psychiatric Research, 12: 189–198.

[FONT="]Freund, R. J. ve Wilson, R. J. (2002). Statistical Methods. (2nd Ed.). London: Hardcover.[/font]

Frisoni, G. B., Galluzi, S., Bresciani, L. ve ark. (2002). Mild cognitive impairment with subcortical vascular features: clinical characteristics and outcome. Journal of Neurology, 249(10): 1423–1432.

Fuster, J. M. (1989). The frontal lobes. New York: Raven Press.

Gauthier, S. ve Touchon, J. (2004). Alzheimer Hastalığı ve İlişkili Bozukluklar 2004 Yıllığı (Ed. Gauthier, S., Scheltens, P., Cummings, L. J.). Araştırma ve klinik uygulamalarda hafif kognitif bozukluk alt sınıflandırması. İstanbul: Global Yayın Ajansı.

Geldmacher, D. S. ve Whitehouse Jr., P. J. (1997). Differential diagnosis of Alzheimer’s Disease. Neurology, 48:5, 43–49.

Gımzal, A.ve Yazgan, Ç. (2004). Hafif bilişsel bozulma. Türk Psikiyatri Dergisi, 15(4),309–316.

Goldman- Rakic, P. S. (1987). Development of cortical circuitry and cognitive functions. Child Development, 58(3): 601- 622.

Golomb, J., Kluger, A. ve Garrard, P. (2001). Clinician’s Manual On Mild Cognitive Impairment. London: Science Press Ltd.

Gren, B. S., Salkind, J. N. ve Akey, M. T. (2000). Using SPSS for Windows: Analyzing and understanding data. (2nd. Ed.). New Jersey: Prentice Hall.

Griffith, R. H., Belue, K., Sicola, A., Krzywanski, S., Zamrini, E., Harrell, L. ve Marson, C. D. (2003). Impaired financial abilities in mild cognitive impairment. Neurology (60): 449–457.

Grundman, M., Petersen, R.C. ve Ferris, S. H. (2004). Mild cognitive impairment can be distingushed from Alzheimer disease and normal aging for clinical trials. Archives of Neurology, 61: 59–66.

Guarch, J., Marcos, T., Salamero, M. ve Blesa, R. (2004). Neuropsychological markers of dementia in patients with memory complaints. International Journal of Geriatric Psychiatry 19: 352–358.

Güngen, C., Ertan T., Eker E., Yaşar, R. ve Engin, F. (2002). Standardize mini mental testin Türk toplumunda hafif demans tanısında geçerlik ve güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi, 13(4): 273–281.

Heaton, R. K. (1981). Wisconsin Card Sorting Test Manual. Odessa (F.L): Psychological Assessment Resources.

Hodges, J. R. ve Patterson, K. (1995). Is semantic memory consistently impaird early in the course of Alzheimer’s disease? Neuroanatomical and diagnostic implications. Neuropsychologia, 33: 441–459.

Hodges, J. R., Salmon D. P. ve Butters, N. (1992). Semantic memory impairment in Alzheimer’s disease: Failure of access or degraded knowledge? Neuropsychologia, 30: 301–314.

Horton, A. M., Slone, D. G. ve Shapiro, S. (1987). Neuropsychometric correlates of the mini mental state examination: preliminary data. Perceptual and Motor Skills, 65: 64- 66.


Hoyer, W. J. ve Roodin, P. A. (2003). Adult development and aging. 5th. Ed, Boston, McGraw Hill.

Hwang, J. T. ve Cummings, L. J. (2004). Hafif kognitif bozukluğun nöropsikiyatrik semptomları. (Ed. Gauthier, S., Scheltens, P., Cummings, L. J.) Alzheimer Hastalığı ve İlişkili Bozukluklar 2004 Yıllığı, İstanbul: Global Yayın Ajansı.

İrkeç, C. (2000). Yaşlanma ve demans kavramları. Türk Nöroloji Dergisi Demans Özel Sayısı, 1: 2.

Jorm, A. F. ve Jolley, D. (1998). The incidence of dementia: A meta-analysis. Neurology, 51, 728–733.

Kaptanoğlu, G. (1998). Alzheimer ve Parkinson hastalığında nöropsikolojik değerlendirme ve olaya ilişkin potansiyeller. (Yayınlanmamış tıpta uzmanlık tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi.

Karakaş, S. (2006). Bilnot Bataryası El Kitabı. Nöropsikolojik testler için araştırma ve geliştirme çalışmaları. Ankara: Eryılmaz Ofset Matbaacılık.

Karakaş, S. (2000). Alzheimer hastalığı ve nöropsikolojik testler. Türk Nöroloji Dergisi (1) 2, 60–69.

Karakaş, S., Erdoğan, E., Sak, L., Soysal, A. Ş., Ulusoy, T., Yüceyurt, İ. ve Alkan, S. (1999). Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çalışmaları, güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri Dergisi, 2(2): 75–88.

Karakaş, S., Kafadar, H. ve Eski, R. (1996). Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formunun test tekrar test güvenirliği. Türk Psikoloji Dergisi, 38 (11): 46–55.

Karaman, Y., Aksu, M., Çatakoğlu, Ö., Ersoy, A. ve Arman, F. (1997). Normal yaşlılıkta kognitif fonksiyonların incelenmesi: Zihinsel durum testleri standardizasyon çalışması. Erciyes Tıp Dergisi, 19(1): 11–20.

Kılıç, G. B. (2002). Yönetici işlevler ve dikkat süreçlerine ilişkin kuramsal modeller ve nöroanatomi. Klinik Psikiyatri, 5: 105-110.

Kral, V. A. (1962). Senescent forgetfulness: Benign and malignant. Canadian Medical Association Journal, 86: 257–260.
La Rue A., Yang, S. ve Osato, S. (1992). Neuropsychological assessment. Handbook of Mental Health and Aging, Birren, E. J., Sloane, B. R. and Cohen, D. G. (Eds), San Diego: Academic Press.
[FONT="]Levinoff, J. E., Verret, L., Akerib, V., Phillips, A. N., Babians, L., Kelner, N. ve Chertkow, H. (2006). Cognitive Estimation Impairment in Alzheimer Disease and Mild Cognitive Impairment. Neuropsychology, 20 (1): 123–132. [/font]

Levinoff, J. E., Saumier, D. ve Chertkow, H. (2004). Focused attention deficits in patients with Alzheimer’s disease and mild cognitive impairment. Brain and Cognition, 57: 127–130.
Levy, R. (1994). Aging-associated cognitive decline. International Psychogeriatrics, 6: 63–68.

Lezak, M. D. (1995). Neuropsychological Assessment. (3rd ed.) Oxford University Press: New York.

Light, L. L. (1991). Memory and aging: Four hypotheses in search of data. Annual Reviews Psychology, 42: 333- 376.

Lindeboom, J. ve Weinstein, H. (2004). Neuropsychology of cognitive ageing, minimal cognitive mpairment, Alzheimer’s disease and vascular cognitive impairment. European Journal of Pharmacology 490, 83–86.

Loewenstein, A. D., Acevedo, A., Agron, J., Issacson, R., Strauman, S., Crocco, E., Barker, W. B. ve Duara, R. (2006). Cognitive profiles in Alzheimer’s Disease and in Mild Cognitive Impairment of different etiologies. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 21: 309–315.

Luis, A. C., Barker, W. W., Loewinstein, A. D., Crum, A. T., Rogaeva, E., Kawarai, T., George-Hyslop, St. P., ve Duara, R. (2004). Conversion to dementia among two groups with cognitive impairment. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 18: 307–313.

MacLeod, C. M. (1991). Half a century of research on the Stroop Effect: An integrative review. Psychological Bulletin, 109:162–203.

Matarazzo, J. (1972). Wechsler’s Mesurement and Appraisal of Adult Intelligence, 5th Ed. Williams & Wilkins, Baltimore, 1972.

McKhann, O., Drachman, D., Folstein, M., Katzman, R., Price, D. ve Stradian, E. M. (1984). Clinical diagnosis of Alzheimer’s disease: Report of the NINCDS-ADRDA work group under the auspcies of department of health and human services task force on Alzheimer’s disease. Neurology, 34: 939–944.

Meguro, K., Constans, J. M., Shimada, M., Yamaguchi, S., Ishizaki, J., Ishı, H., Yamdori, A. ve Sehita, Y. (2003). Corpus callosum atrophy, white matter lession, and frontal executive dysfunction in normal aging and Alzheimer’s disease. A community based study: The Tajiri Project. International Psychogeriatrics, 15(1): 9–25.

Mesulam, M. M. (2004). Yaşlanma, Alzheimer hastalığı ve demans: Klinik ve nöropatolojik bakış açıları. Davranışsal ve Kognitif Nörolojinin İlkeleri. 2. baskı, (Çev. Ed. İ. H. Gürvit), İstanbul: Yelkovan Yayıncılık.

Mesulam, M. M. (1990). Large-scale neurocognitive networks and distributed processing for attention, language and memory. Annals of Neurology, 28: 597-613.

Miller, G. A. (1956). The macigal number seven, plus or minus two: Some limits on our capacity for processing information. The Psychological Review, 1: 81–97.

Mitrushina, M., Boone, K. B., Razani, J. ve D’Elia, L. F. (2005). Handbook of Normative Data for Neuropsychological Assessment (2nd Edition). New York: Oxford University Press.

Miyake, A., Friedman, N. P. ve Emerson, M. J. (2000). The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex ‘frontal lobe’ tasks: a latent variable analysis. Cognitive Psychology, 41: 49–100.

Morris, J. C., Ernesto, C., Schafer, K., Coast, M., Leon, S., Sano, M., Thal, L.J. ve Woodbury, P.(1997). Clinical denetia rating training and reliability in multicenter studies: The Alzheimer’s Disease Cooperative Study experinece. Neurology, 48: 1508–1510.

Nebes, R. D. (1992). Cognitive dysfunction in Alzheimer’s disease. Craik, F. I. M. ve Salthouse, A. T. (Eds). The Handbook of Aging and Cognition, Hillsdale, Lawrence Erlbaum.

Nestor, P. G., Parasuraman, R., ve Haxby, J. V. (1991). Speed of information processing and attention in early Alzheimer’s dementia. Developmental Neuropsychology, 7(2), 243–256.

Nordlund, A., Rolstad, S., Hellström, P., Sjögren, M., Hansen, S. ve Wallin, A. (2005). The Goteborg MCI study: mild cognitive impairment is a heterogeneous condition. Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 76(11): 1485–1490.

Okonkwo, C. O., Virginia, G. W., Griffth, R. H., Ball, K. ve Marson, C. (2006). Cognitive correlates of financial abilities in mild cognitive impairment. Journal of The American Geriatrics Society, 54(11): 1745–1750.

Öktem, Ö. (2003). Demansların Nöropsikolojik Değerlendirilmesi. Selekler, K. (Ed.) Alzheimer ve Diğer Demanslar, Ankara: Güneş Kitabevi. s.67–81.

Öktem, Ö. (2003). Alzheimer hastalığının erken, orta ve ileri dönemlerinde genel kognitif profil. Karakaş, S., İrkeç, İ. ve Yüksel, N. (Ed.), Beyin ve Nöropsikoloji: Temel ve Klinik Bilimler. s. 101–111.

Öktem, Ö. (1994). Nöropsikolojik testler ve nöropsikolojik değerlendirme. Türk Psikoloji Dergisi, 9: 33–44.

Pearlson, G. D. ve Tune, L. E. (1986). Cerebral ventricular size and cerebrospinal fluid acetylcholinesterase levels in senile dementia of the Alzheimer type. Psychiatry Research, 17: 23- 29.

Pennington, B. F. ve Ozonnoff, S. (1996). Executive functions and developmental psychopathology. Journal of Child Psychol Psychiatry, 37: 51–87.

Perri, R., Carlesimo, A. G., Serra, L. ve Caltagirone, C. (2005). Characterization of memory profile in subjects with amnestic mild cognitive impairment. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 27: 1033–1055.

Perry, R. J. ve Hodges, J. R. (1999). Attention and executive deficits in Alzheimer’s disease: A multiple-processes deficit. Neurology, 39: 1477–1482.

Petersen, R. C. (2004). Mild cognitive impairment. Continuum. Dementia, 10: 9–28.
Petersen, R. C., Smith, G. E., Waring, S. C. ve ark. (1999). Mild cognitive impairment: clinical characterization and outcome. Archives of Neurology, 56: 303–308.
Petersen, R. C., Smith, G. E., Waring, S. C. ve ark. (1997). Aging, memory and mild cognitive impairment. International Psychogeriatrics, 9: 65–69.
Pfeiffer, R. I., Kurosaki, T. T., Harrah, C. H. Jr. ve ark. (1982). Measurement of Activities of Older Adults in Community. Journal of Gerontology, 37(3): 323–329.
Ponds, R. W., Brouwer, W. H. ve Van Wolffelaar, P. C. (1988). Age differences in divided attention in a simulated driving task. Journal of Gerontology, 43(6): 151-156.
[FONT="]Posner, M. I. ve Petersen, S. E. (1990). The attention system of the human brain. Annuals Review of Neuroscience, 13: 25–42. [/font]
Ratcliff, G. ve Saxton, J. (2000). Age-associated memory impairment. In Geriatric Neuropsychiatry (2nd Ed.), (Coffey, C. E., Cummings, J. L. Eds.). Washington, D. C.: American Psychiatric Press, s. 165-179.
Raven, J. C., Court, J. H., ve Raven, J. (1993). Manual for Raven’s Progressive Matrices and Vocabulary Scales. Oxford: Oxford Psychologists Pr.

Reitan, R. M. (1958). Validity of the Trail Making Test as an indicator of organic brain damage. Perceptual and Motor Skills, 8: 271–276.
Rentz, D. M. ve Weintraub, S. (2000). Erken olası Alzheimer hastalığının nöropsikolojik tanısı. Scinto, M. F. L. ve Daffner, R. K. (Eds). Tümay Matbaacılık, İstanbul, 169-189.
Ribeiro, F., Mendonça, de A. ve Guerreiro, M. (2005). Mild Cognitive Impairment: Deficits in Cognitive Domains Other than Memory. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 21: 284–290.
Richards, M., Touchon, J., Ledesert, B. ve ark. (1999). Cognitive decline in aging: are AAMI and AACD distinct entities? International Journal of Geriatric Psychiatry, 14: 534–540.
Ritchie, K. Ve Touchon, J. (2000). Prodromal cognitive disorder in Alzheimer’s disease. Internation Journal of Geriatric Psychiatry 14: 556–563.
Ritchie, K. ve Touchon, J. (1999). Mild cognitive impairment: conceptual basis and current nosological status. Lancet Neurology, 355: 225–228.
Rozzini, L., Chilovi, V., B., Conti, M., Bertoletti, E., Delrio, I., Trabucchi, M. ve Padovani, A. (2007). Conversion of amnestik mild cognitive impairment to dementia of Alzheimer type is independent to memory deterioration. International Journal of Geriatric Psychiatry DOI: 10.1002/gps.1816.
Santos, J. F., ve Montgomery, J. R. (1962). Stability of performance on the Color-Word Test. Perceptual and Motor Skills, 15:397–398.
Sarter, M. ve Turchi, J. (2002). Age-and dementia-associated impairments in divided attention: Psychological constructs, animal models and underlying neuronal mechanisms. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders,13: 46-58.
Schacter, D. L. (1992). Understanding implicit memory. A cognitive neuroscience approach. American Psychologist, 47: 559-569.
Schear, J. M. ve Sato, S. D. (1989). Effects of visual acuity and visual motor speed and dexterity on cognitive performance. Archieves of Clinical Neuropsychology, 4:25- 32.
Scheikh, J. I. ve Yesavage, J. A. (1986). Geriatric Depression Scale (GDS): Recent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology, 5: 165–173.
Sebastian, V. M., Menor, J. ve Elosua, R. M. (2006). Attentional dysfunction of the central executive in Alzheimer disease: Evidence from dual task and perseveration errors. Cortex, 42: 1015–1020.
Selekler, K., Cangöz, B. ve Karakoç, E. (2004). İşlevsel Faaliyetler Anketi’nin 50 yaş ve üzeri grupta Türk kültürü için uyarlama ve norm belirleme çalışması. Türk Nöroloji Dergisi, 10 (2):102–107.
Selekler, K. (Ed.). (2003). Alzheimer ve Diğer Demanslar. Modern Tıp Seminerleri: 26,Ankara: Güneş Kitabevi.
Sergeant, J. (1996). A theory of attention: An information processing perspective. Attention, Memory and Executive Function. Lyon, G. R. ve Krasnegor, N. A. (Eds), Baltimore, MD: Brooks. s.57–69.

Shallice, T. (1988). From neuropsychology to mental structure. Cambridge: Cambridge University Press.

Small, B.J., Mobly J.L., Jonsson Laukka E., Jones, S. ve Backman, L. (2003). Cognitive deficits in preclinical Alzhemer’s disease. Acta Neurologica Scandinavica, 107 (Suppl. 179): 29–33.

Small, S. A. (2001). Age-related memory decline. Archives of Neurology, 58: 360–364.

Solso L. R., Maclin, K. M. ve Maclin, H. O. (2007). Bilişsel Psikoloji. (Çev. Ayçiçeği-Dinn, A.). İstanbul: Kitabevi.

[FONT="]Solso, R. (1995). Cognitive psychology (4th ed.). Needham Heights: Allyn and Bacon.[/font]

Spreen, O. ve Strauss, E. A. (1991). A Compendium of Neuropsychological Tets: Administration, norms and commentary. Oxford University Pres, New York.

[FONT="]Sternberg, R. J. (1996). Cognitive Psychology, New York: Harcourt Brace College Publishers.[/font]
Storandt, M. (1977). Age, ability level and methods of administering and scoring the WAIS. Journal of Gerontology, 32: 175.
[FONT="]Stroop, R. J. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 17 (6): 643-661. [/font]

Stuss, D. T. ve Alexander, G. E. (2000). Executive functions and the frontal lobes: A conceptual view. Psychological Research, 63: 289–298.

[FONT="]Tanrıdağ, O. (1994). Davranış Nörolojisi. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.[/font]

[FONT="]Tatar, M. (2002). Geriatri Merkezlerinin Örgütlenmesi. Geriatri, Turgut Yayıncılık, s: 281–287. [/font]

[FONT="]Tsai, L. ve Tsuang, M. T. (1979). [/font][FONT="]The mini mental state test and computarized tomography. American Journal of Psychiatry, 1376: 436- 439. [/font]

[FONT="]Tulving, E. (1985). Memory and consciousness. Canadian Psychology, 25: 1-12. [/font]

[FONT="]Voss, E. S. ve Bullock, A. R. (2004). Executive Functions: The Core Feature of Dementia. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 18: 207–216. [/font]

[FONT="]Yasuno, F., Nishikawa, T., Tokunaga, H., Yoshiyama, K., Nakagawa, Y., Ikejiri, Y., Oku, N., Hashikawa, K., Tanabe, H., Shinozaki, K., Sugita, Y., Nishimura, T. Ve Takeda, M. (2000). The neural basis of perceptual and conceptual word priming: A PET study. Cortex, 36: 59-69. [/font]

Wechsler, D. (1987). WMS-R: Weschler Memory Scale- Revised (The Psychological Corporation). New York: Harcourt, Brace, Jovanovich.

[FONT="]Weintraub, S. (2000). Neuropsychological assessment of mental state. Mesulam, M. M. (Ed.): Principles of behavioral and cognitive neurology. Second ed. Oxford University Press, New York. s. 121–173. [/font]

Weintraub, S. ve Mesulam, M. M. (1985). Mental state assessment of young and elderly adults in behavioral neurology. In M. M. Mesulam (Ed), Principles of Behavioral Neurology. Philadelphia: F. A. Davis Company.

[FONT="]Wilson, R. S., Bacon, L. D., Fox J. H. ve diğ. (1983). Primary and secondary memory in dementia of the Alzheimer type. Journal of Clinical Neuropsychology, 5: 337–344.[/font]

Zhang, Y., Han, B., Verhaeghen, P. ve Nilsson, L. G. (2007). Executive functioning in older adults with Mild Cognitive Impairment: MCI has effect on planning, but not on inhibition. Aging, Neuropsychology and Cognition 14 (6): 557–570.